این مکان مقدس از دوران صدر اسلام همواره مورد توجه بوده است تا حدی که نقش بسزایی را در پیروزی‌های مسلمانان در دوران‌های مختلف تاریخ اسلام ایفا کرده است. پیامبر اکرم(ص) اولین اقدامی که پس از هجرت به مدینه انجام دادند، بنای مسجدی بود که بعدها به عنوان مسجدالنبی شناخته شد که از جهت شأن و مقام، دومین مسجد مقدس بعد از مسجدالحرام است. در واقع میتوان گفت پیامبر(ص) و اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) نگاه وسیعتری به این مکان مقدس داشتند و آن را پایگاهی برای نیروسازی و کادرسازی مسلمانان برای فهم مفاهیم دینی و بعد زمینهسازی تشکیل تمدن عظیم اسلامی تلقی می‌کردند.
در دوران معاصر و انقلاب اسلامی ایران، مساجد به همین شکل به عنوان پایگاههای مردمی نقش بسیار مهمی را در پیروزی سپاه حق و انقلاب اسلامی ایران ایفا کردند. امام خمینی(ره) در این باره فرمودند «این مساجد بود که این پیروزى را براى ملت ما درست کرد». (صحیفه امام، ج13،ص15) ایشان به تبعیت از سیره اجداد مطهر خود، مقدمات اولیه قیام خود را از مساجد و در قالب سخنرانیهای آتشین بر ضد رژیم کفر فراهم کردند. همچنین در دوران دفاع مقدس این مساجد بودند که کار اعزام نیروهای رزمنده به جبهه‌های جنگ علیه کفر را بر عهده داشتند.
متأسفانه طی سالیان اخیر شاهد اُفت کارکرد مساجد در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی بودیم. این ضعف کارکرد باعث لطمه به ساختار اصلی و تشکیلاتی مساجد و در نتیجه کاهش جمعیت در این اماکن مقدس شد که در این بین سهم جدایی جوانان و نوجوانان از مساجد بیش از اقشار مختلف سنی بوده است.
در این زمینه و به مناسبت دهه تکریم مساجد خدمت حجت‌الاسلام صفیاری،کارشناس مسائل دینی و امام جماعت برگزیده سال 91 رسیدیم تا از نظرات و نظریات وی در راستای بهبود کارکرد مساجد به خصوص در زمینه جذب نوجوانان به این اماکن مقدس گفت‌وگویی ترتیب دهیم.
مسجد جامع حسین بن علی(ع) مسجدی است که حجت‌الاسلام صفیاری امامت جماعت آن را بر عهده دارد. این مسجد امسال برگزیده جشنواره «پیوند مسجد و مدرسه» شد.
* به نظر شما از منظر قرآن و عترت(ع) هدف از بنای مسجد چیست؟
در قرآن مفهوم مسجد در چندین آیه ذکر شده است که در این بین مساجدی مثل مسجدالاقصی و مسجدالحرام به عنوان مساجد شاخص جبهه حق و مسجد ضرار نیز به عنوان مسجدِ شاخص جبهه نفاق مطرح شده است.
اما آنچه که قصد دارم از نگاهِ قرآنی به آن اشاره کنم، این آیه است: «لا تَقُمْ فیهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فیهِ فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرین؛ هرگز در آنجا نایست، چرا که مسجدى که از روز نخستین بر پایه تقوا بنا شده، سزاوارتر است که در آن [به نماز] ایستى. [و] در آن، مردانى اند که دوست دارند خود را پاک سازند، و خدا کسانى را که خواهان پاکى اند دوست مىدارد.» لذا اساس مسجد از روز اول بر پای تقوا نهاده شده است، لذا بناست در مسجد تربیت انسان تحقق یابد، بناست در مسجد انسانسازی رخ دهد؛ اگر رویکرد مساجد به این سمت و سو حرکت کند، به نظرم به آن هدف اصلیِ جایگاه مسجد خواهیم رسید.
قرآن و عترت نگاه جامع به مسجد دارند
در روایات نیز نسبت به مسجد تأکیداتِ فراوانی از سوی معصومین شده است و در
این بین به مسجد از منظر تربیتی بیشتر توجه داده‌اند تا نگاهِ ظاهری؛ لذا
مسجد باید محلِ تربیت و جذب انسان‌ها به توحید و محل جذب نوجوانان و
جوانان نسبت به دین باشد. آنچه از آیات و روایات برداشت می‌شود به این صورت
است که مسجد باید جامعیت داشته باشد، لذا در صدر اسلام هم می‌بینیم همۀ
برنامه‌های جامعۀ اسلامی از جمله قضاوت، حکومت‌داری، تربیت انسان‌ها، رفع
مشکلات مردم، کادرسازی برای تدارک نیروی نظامی و ... در این مکان مقدس رخ
می‌داد، اما بنا بر شرایطی به دلیل توسعۀ نظامهای حکومتی این امر از مسجد
خارج شده است، اما به اعتقاد من هنوز می‌شود رویکرد مساجد را به این سمت
برد و اتفاقات مهم را در مسجد رقم زد و باید نگاهِ جامع به مسجد داشت؛ قرآن
و اهل‌بیت(ع) نگاهِ جامع نسبت به مسجد داشتند.
* با توجه به اینکه شما تعامل خوبی با قشر کودک و نوجوان ایجاد کردید، چه راهکارهایی برای جذبِ این قشر مستعد در نظر دارید؟
عوامل مختلفی می‌تواند در جذب نوجوانان به مسجد مؤثر باشد. یک عامل به تنهایی نمی‌تواند عامل باشد. من به چند عامل که خود در مسجد به آنها پرداختیم، اشاره می‌کنم:
مسجد برای جذب نوجوانان نظام تربیتی مستقل داشته باشد
برای جذب نوجوان، جوانان و کودکان به مسجد ابتدا مسجد باید یک نظامِ
تربیتیِ مستقل داشته باشد؛ یعنی باید دارای برنامه باشد، اگر بدون برنامه
نسبت به جذب جوانان و نوجوانان اقدام کند، یا موفق نخواهد شد و یا اگر در
جذب موفق شد، قطعاً در تثبیت و رشد نوجوانان و جوانان موفق نخواهد شد؛ یعنی
باید امام جماعت و کادر فرهنگی مسجد یک نظام تربیتی برای جذب داشته باشند؛
البته شیوه‌های جذب نیز اهمیت دارد:
گام اول، بسترسازی است. ما اگر بخواهیم به یک مظروفی شکل زیبایی دهیم، این مظروف نیاز به ظرفِ زیبایی نیز دارد. به ظرفی که به آن شکلِ خوبی بدهد؛ این مسجد فی‌نفسه به عنوان یک ظرف حقیقی است که تکویناً انسان‌ساز است. اگر نوجوان و جوان در قالب این ظرف قرار بگیرد، شکل این ظرف را به خودش خواهد گرفت، اما خیلی مهم است که این ظرف و این بستر را برای حضور جوانان و نوجوانان در مسجد آماده کنیم. آیا هیات امنا، خادمان و حتی نمازگزاران ما برای جذب جوانان و نوجوانان توجیه هستند؟ اگر ایشان توجیه نباشند، احتمال دارد در روند جذب مشکلاتی را ایجاد کنند. ما در مسجد نیز این کار را کردیم. ابتدا هیأت امنا را توجیه کردیم. در بین سخنرانی‌ها اهمیت و ضرورتِ جوانان و نوجوانان برای نمازگزاران و مردم را توجیه کردیم؛ زیرا معمولاً شاکلۀ کلی مسجد ردۀ سنی پیرمرد بود.
پس گام اول بسترسازی است، بسترِ مسجد باید برای حضور جوانان و نوجوانان آماده شود.
مدرسه بهترین مکان برای پیوند نوجوانان با مسجد است
گام دوم در جذب جوانان و نوجوانان، رفتن به سوی ایشان است. در گذشته
جوانان و نوجوانان خود به مسجد مراجعه می‌کردند و درخواست ثبت نام یا
حضور در مسجد می‌دادند، اما آیا اکنون اینچنین است؟ الان اینطور نیست که
شما در مسجد بنشینید و بگویید نوجوان خودش به مسجد مراجعه می‌کند؛ شاید
درصد کمی از جوانان و نوجوانان به مسجد مراجعه کنند؛ پس ما باید سراغ
جوانان و نوجوانان برویم. اولین و برترین اماکن جمعیت هدف، مدرسه است. باید
مسجد پیوند خوبی با مدرسه برقرار کند.
برای حضور در مدرسه نیاز به فرآیندی است
آیا برای ایجاد این ارتباط نیاز به حضور هیأت امنای مسجد است؟ چگونه باید
با مدیر مدرسه هماهنگی صورت گیرد؟ اگر ناهماهنگ بود ما چگونه می‌توانیم
او را نسبت به حضورمان توجیه کنیم؟ خیلی مواقع مدیران با نشان دادن قوانین
آموزش و پرورش (که افراد خارج از مدرسه نمی‌توانند به مدرسه ورود داشته
باشند) مواجه می‌شویم، چطور باید مدیر را هماهنگ کنیم؟ اینها همه فرآیند
دارد. چطور باید با نوجوان ارتباط برقرار کنیم و او را جذب مدرسه کنیم؟
چطور خودمان و برنامه‌هایمان را برای نوجوان تعریف کنیم که برای او ایجاد
انگیزه کند که داخل مسجد بیاید و ثبت نام کند؟ اینها همه فرآیندی دارد.
به نظرم آنچه در بحث مدرسه می‌تواند مهم باشد، برگزاری اردو است. با برگزاری اردو، ائمه جماعات و فعالان فرهنگی و مربیان تربیتی میتوانند جذب خوبی انجام دهند، اما نیاز است یک اردوی با برنامه و با هدف صورت گیرد. اگر کادر تربیتی متشکل از دانشجویان و طلاب جوان و فاضل در این جمع حضور داشته باشند و با نوجوانان ارتباط بگیرند مطلوب است. در این اردو دانش‌آموزان به گروه‌های مختلفی تقسیم‌بندی شوند. اگر مثلاً 60 نفر هستند، هر 10 یا 20 نفر به یک مربی سپرده شود و فرآیند جذب در اردو اتفاق بیفتد. تکریم شخصیت، ایجاد محبت و رفاقت و دوستی در اردو، نشاط و شادابی و جذابیت در اردو می‌تواند عوامل جذب نوجوانان به مسجد باشد.
سؤال اینکه آیا با فرآیند جذب از مدرسه کارها تمام می‌شود؟ این گام اول ماست. اگر نوجوان وارد مسجد شد و مسجد را بدون محتوا، بی‌نظم، بدون برنامه و بدون هدف دید، قطعاً از مسجد دفع خواهد شد. در این حالت آسیبش بیش از زمانی است که به مسجد جذب نشده بود. پس زمانی که جذب شد، ما باید برای تثبیت جوانان و نوجوانان در مسجد برنامه و راهکار داشته باشیم؛ یکی از راهکارهایی که می‌تواند برای تثبیتِ نوجوانان در مسجد به غیر از تکریم شخصیت و برنامه‌های جذاب و بانشاط باشد، مسئولیت‌دهی در مسجد است؛ با این کار حضور آنها را در این مکان‌های مقدس تثبیت و آنها را تبدیل به کادر برای آیندۀ مسجد، آینده نظام اسلامی و انقلاب می‌کنیم تا بتوانند در مسجد در یک دورۀ 10 ساله شیوه‌های مدیریت و کارهای فرهنگی و کارهای سیاسی را فرا گیرند.
سازماندهی و مسئولیت‌دهی به نوجوانان در مسجد
ما در مسجد برای واحد جوانان و نوجوانان بیش از 1500 مسئولیت تعریف کردیم و
برای هر مسئولیت شرح وظایف نوشتیم. هر نوجوان را تک تک نسبت به مسئولیت
توجیه و بستر را برای او توسط مربی فراهم می‌کنیم. همین که به نوجوان در
مسجد مسئولیت می‌دهیم، احساس می‌کند جزئی از مسجد و تشکیلاتِ مسجدی شده
است. لذا سازماندهی، ساختارسازی و مسئولیت‌دهی در مسجد برای جذب و تثبیت نوجوانان بسیار مهم است و کارکردِ مهمی دارد.
* متأسفانه گاهاً از سوی متولیان مساجد برخورد نامناسبی با قشر کودک و نوجوان صورت میگیرد تا حدی که باعث دوری این قشر مستعد از محیط مساجد می‌شود.
در آسیب‌شناسی دفع نوجوانان از مسجد باید گفت عوامل مختلفی وجود دارد که به یک مورد آن اشاره کردید که همان کارگزاران مسجد هستند. هیأت امنا، نمازگزاران، بسیج و امامت جماعت در دفع یا جذب نوجوانان به مسجد مؤثرند. یک امام جماعت خودش می‌تواند هم عامل جذب و هم عامل دفع باشد؛ یک خادم نیز اینگونه است. متأسفانه تشکیلات فعلی مساجد هنوز به آن ساختار و تشکیلاتِ واقعی خود دست نیافته است. البته الحمدلله امور مساجد در این چند سال اخیر نسبت به نظاممندی مساجد قوانینِ مناسبی را برای آن قرار کرده است تا وضعیت فیزیکی و محتوایی آن تقویت و وضعیت خادمین و هیأت امناء سازماندهی شود، اما نقش اصلی و محوری در توجیه این افراد و برطرف کردن عوامل دفع نوجوانان در مسجد را باید امام جماعت ایفا کند. امام جماعت باید عوامل مسجد را توجیه کند. اگر هیأت امنایی هر از گاهی عامل دفع نوجوان می‌شود، باید او را توجیه کند. حتی نمازگزار یا پیرمردی که عامل دفع نوجوان است باید توجیه کند.
برگزاری جلساتی ویژه رسیدگی به امور نوجوانان
به نظرم امام جماعت بسیار مهم است. در صورت کلی امام جماعت خودش نقش ایفا
کند. مردم، خادم و هیأت امناء تابع امام هستند، اگر ببینند امام جماعت نسبت
به حضور نوجوان و یا دفع نوجوانان حساسیت دارد، نسبت به رفتار با آنان دقت
بیشتری می‌کنند. ما برای این منظور نگاهمان را به خادم اصلاح کردیم. خادم
را نسبت به برنامه و حضور نوجوانان توجیه کردیم. بارها جلسه با هیأت امنا
برگزار کردیم. در حال حاضر جلسات مخصوص برای برنامه واحد نوجوانان با هیأت
امناء داریم؛ ابتدا موضوع جلسه را اعلام می‌کنیم بعد واحد نوجوانان و
مصوبات ایشان در هیأت امنا را می‌گیریم؛ یعنی جلسه ویژه و خاص برای واحد
نوجوانان برگزار می‌کنیم؛ اینها همه نشان می‌دهد امام جماعت دغدغۀ جذب
نوجوان دارد، دغدغۀ عدم دفع نوجوان از مسجد را دارد. این کارکردها برای
خادم تداعی می‌شود که برای حضور نوجوانان در مسجد نقش اساسی دارد و باید
نسبت به آن احتیاطِ بیشتری داشت. لذا نقش اصلی را امام جماعت ایفا می‌کند.