مسجد کانون اصلی ترویج، تبلیغ و تربیت اجتماعی اسلام است. تاریخ اسلام از زمان هجرت پیامبر اکرم(ص) تا به امروز حاکی از این مسئله است. ساختن مسجد در اولین اقدام ایشان پس از حضور در مدینه، گویای همین موضع است. زیرا اسلام برخلاف تفکر مخالفان سرسخت خود ناظر به هر دو به بعد زندگی فردی و اجتماعی است و تربیت انسانی را بر همین اساس تنظیم کرده است.
در همان نگاه اول، آداب فراوانی که برای خود مسجد مطرح گردیده است گویای جایگاه ممتاز اجتماعی آن است. روایات متعددی که درباره قبل و بعد از حضور در مسجد وجود دارد گویای نهادینه‌سازی فرهنگ دینی برای همه اهل مسجد و حتی غیرآنان است. بنابر همین جایگاه منحصربه فرد بوده است که طی 1400 سال گذشته در بیشتر شهرها مساجد در محوری‌ترین نقطه مکانی ساخته می‌شدند تا کانون فرهنگ‌سازی الهی در دسترس همگان باشد. البته واضح است كه اين نگاه به مسجد به دليل بنا و ساختمان مسجد نيست. مسجد متأثر از یک تفکر اجتماعی الهی و اسلامی است كه دلیل آنرا با استناد به آیه شریفه 18 سوره توبه می‌توان فهمید: «إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَى أُوْلَـئِكَ أَن يَكُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِينَ: تنها معماران حقیقی مساجد مؤمنین حقیقی به خدا و روز قیامت هستند، نماز برپا می‌دارند و زکات اموالشان را پرداخته و جز از خداوند نمی‌ترسند».
از آيه استفاده مي‌شود كه مسجد تنها ساختمان و در و دیوار مسجد نيست، بلكه سازندگان و متولیان حقیقی مساجد که همان اجتماع مؤمنان است مورد توجه است. به راستی چه معارفی به جز علوم اهل بیت(ع) می‌تواند مؤمن حقیقی تربیت نماید؟ نشانه دیگری که بر اولویت ترویج دانش اهل بیت(ع) دلالت دارد ماجرای ابراهیم نبی(ع) است: «وَإذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ القَوَاعِدَ مِنَ البَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّآ إِنّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ العَلِيمُ».
ایشان پس از گذر از امتحان‌های سخت الهی و شکستن بت‌ها و رسوا نمودن بت‌پرستی، مأمور به ساخت کعبه و پاک‌سازی و آماده‌سازی آن برای مؤمنان می‌گردد. این آیات نیز گویای این نکته است که مساجد كه خانه‌های خداوند تعالی در زمین هستند باید به دست تفکر و اندیشه‌ای سپرده شود که در آن بالاترین مراتب توحیدی ارائه می‌شود و اجتماع مسلمان نیز باید از چنین سرچشمه پُرنوری بهره‌مند گردد.
در آداب مساجد نهی از گفت‌وگوی لغوی، صحبت درباره امور دنیوی و یا حتی خندیدن وارد شده است و در روایاتی هدف از رفت و آمد به مسجد در چند چیز خلاصه گردیده است که در میان آنها کار و فعالیت علمی مورد تشویق قرار گرفته است. تمامي آداب بالا نشانگر اولويت ترويج دانش اهل بيت(ع) در مساجد است.
رسول خدا(ص) فرمودند: «يا اَباذَرِّ كُلُّ جُلُوسٍ فِي الْمَسْجِدِ لغوٌ اِلّا ثلاثةٌ: قَراءةٌ مُصِلٍ أوْ ذاكِرُ الله تَعالي اَوْ سائلٌ عنْ عِلْمٍ: اي ابوذر! در مسجد هر نشستني به جز براي سه چيز بيهوده است: نماز خواندن، ذكر خدا گفتن، بحث علمي كردن».
علی‌رغم آنکه انحصاری در گفت‌وگوی علمی نمی‌توان مطرح کرد اما از آنجايی که مسجد محل توجه و ارتباط با پروردگار متعال است، شایسته است به دانشی پرداخته شود که باعث معرفت بیشتر و خشیت بیشتر در برابر معبود گردد؛ زیرا بنابر نص آیه شریفه تنها علما و دانشمندان حقیقی هستند که نسبت به ذات الهی خشیت و ترس دارند؛ «إِنَّمَا یخْشَی اللّه مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ».
همچنين در روایتی مشهور از نبی مکرم اسلام(ص) علم حقیقی منحصر در سه قسم است و غیر آن همگی از فضائل محسوب می شود: دخل رسول اللّه(ص) المسجد فاذا جماعة قد اطافوا برجلٍ فقال: ما هذا؟ فقيل: علّامة. قال(ص) : و ما العلّامة؟ قالوا: اعلم النّاس بانساب العرب و وقايعها و ايّام الجاهليّة و بالاشعار و العربيّة. فقال: ذاكَ عِلْمٌ لايَضُرُّ مَنْ جَهِلَه وَ لايَنْفَعُ مَنْ عَلِمَهُ، اِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلاثَةٌ: آيَةٌ مُحْكَمَةٌ أوْ فَريضَةٌ عادِلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ قائِمَةٌ وَ ما خَلاهُنَّ فَهُوَ فَضْلٌ: پیامبر وارد مسجد شدند و جمعی را دیدند که اطراف مردی نشسته‌اند، فرمودند: او کیست؟ گفته شد: کسی است که علم زیادی دارد و داناترین مردم به نَسَب‌های عرب و اتفاقات رخ داده در میان اعراب و داناترین آنان به وقایع جاهلی و اشعار عربی است. پیامبر فرمود: این علمی است که اگر کسی آن را نداند ضرر نکرده است و به کسی که بداند هم سودی نمی‌رساند، همانا علم بر سه قسم است، آیه محکمه، فریضه عادله، و سنت قائمه و غیر از اينها فضل و زیاده است. بنابراين آیا می‌توان مرجعی به جز معارف جانشینان حقیقی رسول خاتم(ص) برای ترویج این سه علم در کانون معرفت الهی معرفی نمود؟
اولویت نشر معارف آن بزرگواران را در خود نام مسجد نیز می‌توان یافت. مسجد برگرفته شده از کلمه سجده است. براساس آیه پایانی سوره مبارک علق یکی از بهترین راه‌ها برای نزدیکی به خداوند همین عمل است. همچنین در روایات فراوان دیگری این روش توصیه گردیده است.
پيامبر(ص) فرمودند: «یا أسامه! علیک بالسجود فإنه اقرب ما یکون العبد من ربه إذا کان ساجدا: ای اسامه، برتو باد سجده کردن، چرا که نزدیک‌ترین حالت بنده به پروردگارش هنگامی است که سجده می‌کند». حال برای اینکه تقرب به پروردگار فرهنگی همیشگی در اجتماع مؤمنین شود، باید در مسجد نیز از معارف و علوم مقربان الهی که جز خاندان عصمت نمی‌توانند باشند، بهره برد.
چنان‌که قرآن کریم در آیه سوره 35 سوره یونس می فرماید: «قُلْ هَلْ مِن شُرَكَآئِكُم مَّن يَهْدِي إِلَي الْحَقِّ قُلِ اللّهُ يَهْدِي لِلْحَقِّ أَفَمَن يَهْدِي إِلَي الْحَقِّ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ يَهِدِّي إِلاَّ أَن يُهْدَي فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ: بگو: آيا شريکاني که براي خدا برگزيده‌ايد به حق هدايت مي‌کنند؟ بگو: خدا به حق هدايت مي‌کند. آيا کسي که به حق هدايت مي‌کند، به پيروي کردن از او سزاوارتر است يا کسي که خود از هدايت بي‌بهره است مگر آنکه (توسط ديگري) هدايت شود؛ پس چگونه داوري مي‌کنيد؟». بی‌تردید رجوع به معارف ائمه معصومین(ع) که مصداق حقیقی آیه تطهیر هستند می‌تواند پشتیبان و ضمانت کننده حقیقی فرهنگ پاکی و طهارت جامعه ایمانی باشد.*
منابع:
1. بقره: 127.
2. بحارالانوار، ج83، ص370.
3 . فاطر: 28.
4 . اصول كافی؛ ج2، ص38.
5 . مستدرک وسائل الشیعه، ج4، ص475.
*نویسنده: حسن علی‌آبادی (دانش‌آموخته سطوح عالی حوزه)
منبع:مهر
211001