منظور از قربانی زنده کردن خاطره فداکاری قهرمان توحید حضرت ابراهیم(ع) می‌باشد. خداوند متعال برای تکمیل روح و روان و اثبات لیاقت و پایه فداکاری، به او دستور داد تا فرزند فوق‌العاده عزیز خود را در سرزمین منا در راه خدا قربانی کند.
عقیق:عید قربان یا عید الاضحی (روز دهم ذی حجه) از عیدهای بزرگ مسلمانان است. بنابر روایات دینی، در این روز خدا به ابراهیم خلیل فرمان داد اسماعیل را ذبح کند. او اسماعیل را به قربانگاه برد ولی جبرئیل همراه با «قوچى» فرود آمد و ابراهیم آن را به جای اسماعیل قربانی کرد. سنت قربانى در روز عید قربان در سرزمین منا به یاد آن رخداد است. مسلمانانی که برای حج، به زیارت خانه خدا می‌روند، طبق شروطی وظیفه دارند در منا قربانی کنند.
در روز عید قربان اعمالی مانند غسل، نماز عید قربان و قربانی کردن، زیارت امام حسین (ع) و خواندن دعای ندبه، مستحب است. روزه گرفتن در عید قربان مانند عید فطر حرام است. همچنین این عید در کشورهای اسلامی، تعطیل رسمی است و مسلمانان در این روز جشن می‌گیرند. به همین مناسبت با مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم درباره اهمیت عید قربان و چرایی تأکید سنت قربانی کردن در این روز گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌آید:
اولین قربانی در تاریخ بشر/عالی‌ترین مصداق «قربان»
*چرا باید روز عید قربان را گرامی بداریم؟
-قربان از قرب به معنای نزدیکی و تقرب گرفته شده. اولین قربانی که در تاریخ بشر کنونی پذیرفته شد، مربوط به حضرت هابیل(ع)(1) است. در میان اقوام پیشین هم رسم بر این بود که برای تقرب به معبود یا معبودان خود قربانی کنند. این مسأله ادامه یافت تا هنگام نبوت حضرت ابراهیم خلیل(ع) در این هنگام ایشان 3 مرتبه در رؤیای صادقه دیدند که خداوند ایشان را به ذبح فرزند امر می‌فرمایند. آنگاه که برای ایشان یقین حاصل شد که رؤیا صادقه است، خود را برای اجرای فرمان الهی آمده کردند، ولی تیغ، گلوی فرزند ایشان حضرت اسماعیل(ع) را نبرید و به امر الهی قوچی را به عنوان قربانی به جای فرزندشان، ذبح کردند. این قضیه مبنای عید قربان در اسلام هم قرار گرفت. بعد از ذکر تاریخچه اجمالی عید قربان باید مطالب ذیل را ذکر کنیم:
در روایات ما کلمه «قربانی» در مواردی ذکر شده مثل «الصلوة قربان کل تقی» نماز مایه تقرب هر شخص پرهیزکار به خداوند است. پس با توجه به روایت شریفه «قربان»، «آنچه مایه تقرّب الی الله» است، صرفاً در ذبح حیوان خاصّ خلاصه نمی‌شود، بلکه مفهومی بسیار گسترده تر از آن دارد. بالاترین و عالی ترین مصداق «قربان»، جهاد با نفس و گشتن و از بین بردن رذائل نفسانی و اخلاقی است که در حدیث شریف «موتوا قبل ان تموتوا» یعنی بمیرید پیش از آنکه شما را بمیرانند، بدان اشاره شده دارد. معنای «موتوا» در حدیث فوق این است که نفسانیت خود را ذبح کنید و از منیت‌ها و هواهای نفسانی کاملاً جدا شوید تا به جوار قرب الهی دست یابید.
زمانی که خداوند حضرت ابراهیم(ع) را به امتحانات گوناگون آزمود و ایشان همه آنها را به اتمام رساند، خداوند به ایشان فرمود: تو را امام برای مردم قرار دادم و او گفت آیا از ذریه من هم کسی به امامت می رسد، خداوند فرمود، عهد من «امامت و ولایت» به ستمگران نمی‌رسد.(2) از آیه شریفه فوق استفاده می‌شود که حضرت ابراهیم(ع) پس از تحمل آزمایش‌های سخت که از جمله مهم‌ترین آنها قربانی فرزند بود به مقام امامت رسید و این امر نشانگر آن است که نقطه مشترک روز عید قربان و روز عید غدیر از لحاظ معرفتی و با نگاهی عمیق، امر ولایت و امامت است.
داستان حضرت ابراهیم(ع) گرچه صرف امتحان بود. ولی همان ظاهر بسیار سخت بود
*چرا حضرت ابراهیم(ع) با توجه به اینکه پیامبر خدا است، باید فرزندش را به قربانگاه ببرد؟
-آیات مذکور ماجرای ذبح حضرت اسماعیل(ع) توسط حضرت ابراهیم(ع) را تشریح کرده و قرآن کریم دستور ذبح کردن را امتحانی مهم و آشکار برای نیکوکاران به خصوص حضرت ابراهیم(ع) می‌داند. امری که از طرف خداوند متعال به حضرت ابراهیم(ع) شد، یک امر امتحانی و آزمایشی بود و در اوامر امتحانی اراده جدی به اصل عمل تعلق نگرفته است، بلکه هدف آن است که روشن شود شخص مورد آزمایش تا چه اندازه آمادگی اطاعت دستور را دارد و این در جایی است که شخص مورد آزمایش از اسرار پشت پرده آگاه نیست، و حضرت ابراهیم(ع) به خوبی از عهده این امتحان برآمد و آمادگی روحی خود را در این زمینه از هر جهت به ثبوت رسانید و از عهده این آزمایش به خوبی برآمد.(3)
اصولاً خداوند متعال نخست امتحان‌های به ظاهر سخت و دشوار و در واقع آسان را برای نیکوکاران پیش می‌آورد تا وقتی که از امتحان سرافراز شدند، بهترین پاداش را هم در دنیا و هم در آخرت به آنها می‌دهد و در داستان حضرت ابراهیم(ع) گرچه صرف امتحان بود. ولی همان ظاهر نیز بسیار سخت و ناگوار بود.(4)
هدف از قربانی کردن
*چرا ذبح گوسفند به عنوان سنت مطرح شد، می‌شد خدا به جای خون ریختن پیشنهاد دیگری می‌داد؟
-منظور از قربانی زنده کردن خاطره فداکاری قهرمان توحید حضرت ابراهیم می‌باشد. خداوند متعال برای تکمیل روح و روان و اثبات لیاقت و پایه فداکاری، به او دستور داد تا فرزند فوق‌العاده عزیز خود را در سرزمین منی در راه خدا قربانی کند، هنگامی که حضرت آماده اطاعت شد دستور آمد به جای فرزند خویش گوسفندی را ذبح کند. زائران خانه خدا با کشتن حیوانی در سرزمین (منی) خاطره اخلاص و قدرت ایمان و پایة فداکاری او را در دل‌ها زنده می‌سازند و از این رهگذر به یکدیگر درس فداکاری و جانبازی می‌آموزند و گویا عملاً چنین می‌گویند که مرد خدا و مسلمان واقعی کسی است که در راه خدا از همه چیز بگذرد. چنانکه آن مرد بزرگ و قهرمان توحید گذشت. با این وجود از آیات 26 و 28 سوره حج به خوبی استفاده می‌شود که هدف از قربانی کردن علاوه بر جنبه‌های معنوی و روحانی و تقرب به درگاه خداوند این است که گوشت آن به مصرف لازم برسد و قربانی کننده هم استفاده کند و قسمتی را به فقیران و نیازمندان بدهند.
محبوب‌ترین عمل در عید قربان
*تأثیر قربانی کردن در عید قربان چقدر است و چرا به آن تأکید شده است؟
-روز دهم ذی الحجه که معروف به عید قربان و «عید اضحی» در میان مسلمین است، از روزهای با برکت و مورد احترام است که برای این روز در آیین اسلام اعمالی مقرر شده است و انجام دادن آن اعمال سفارش شده در این روز موجب تقرب به درگاه الهی می شود. یکی از اعمال این روز البته برای کسانی که توفیق زیارت خانه خدا را در چنین روزی پیدا نکنند، قربانی کردن در محل زندگی می‌باشد و این عمل از جمله مستحبات مورد تأکید و سفارش شده در چنین روزی است که از آن تعبیر به «اُضحیه» می شود.
از پیامبر(ص) نقل شده است که حضرت فرمودند: «در روز عید قربان هیچ عملی به اندازه قربانی کردن نزد خداوند محبوب‌تر و دوست‌داشتنی‌تر نیست». و در روایت دیگر آمده است که حضرت فرمودند: «برای صاحب قربانی به تعداد هر موی قربانی حسنه و نیکی نوشته می شود».(5) برای قربانی کردن در عید قربان آداب و ادعیه‌هایی نیز وارد شده است که به برخی آنها اشاره می‌شود:
محمد بن بابویه نقل می‌کند: امام علی(ع) بعد از رحلت پیامبر(ص) هر سال دو قربانی (گوسفند) در روز عید قربان سر می‌برید یکی از طرف پیامبر(ص) و دیگری از جانب خودشان و موقع قربانی کردن می فرمودند: «بسم الله الرحمن الرحیم، وجّهت وجهی للذی فطر السماوات و الارض حَنیفاً مسلماً و ما أنا من المشرکین، إنّ صلاتی و نُسکی و محیای و مماتی لله رب العالمین، اللهم منک و لک و در موقع سر بریدن قربانی از جانب پیامبر(ص) می‌فرمود: هذا من نبیک»؛ من با ایمان خالص روی به سوی خدایی آوردم که آفریننده آسمان ها و زمین است و من هرگز (با عقیده) مشرکان نخواهم بود، همانا نمازم و عبادتم و زندگی و مرگم برای خداوند جهانیان است، بار خدایا (هر چه داریم) از جانب توست و بازگشتش نیز برای توست».
در روایت دیگر از امام صادق(ع) وارد شده است که آن حضرت فرمودند: «بعد از رب العالمین» چنین بگویید: «لا شریک له و بذلک امرت و انا من المسلمین، اللهم منک و لک بسم الله و الله اکبر، اللهم تقبل منی»؛ به من دستور داده شد که به خدای خود شریک قرار ندهم و من از مسلمانان هستم، خدا این از توست و به سوی توست، به نام خدا، خدای بزرگ، خدایا از من این عبادت (قربانی کردن) را بپذیر».
از امام رضا(ع) نقل شده است که حضرت فرمودند: هنگام قربانی کردن بعد از «انا من المسلمین» بگویید: «اللهم منک و بک و لک و الیک. بسم الله الرحمن الرحیم، الله اکبر، اللهم تقبل منی کما تقبلت من ابراهیم خلیلک و موسی کلیمک و محمد حبیبک، صلی الله علیهم اجمعین»؛ خدایا این (قربانی) از توست و برای توست و به سوی توست. خدایا از من بپذیر همان طور که از ابراهیم خلیل، موسی کلیم و محمد حبیب خود پذیرفته‌ای که درود خداوند بر همه آنها باد.(8)
البته در برخی دعاها بعد از اللهم تقبل منی این فراز هم بود. «انک انت السمیع العلیم».(9)
*پی‌نوشت‌ها: 1.ر.ک: مائده : 27. 2. بقره : 124. 3.ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج 19، ص 109ـ127. 4. ر.ک: طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی التفسیر القرآن، قم، انتشارات اسلامی، ج 18ـ17، ص 151ـ153. 5. ترمذی، سنن، بیروت، دارالفکر، 1403ق، ج3، ص26. 6. سید بن طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، مکتب اعلام اسلامی، 1415ق، ج2، ص234. 7. همان، ص234. 8. علی بن بابویه، فقه الرضا(ع)، المؤتمر للامام الرضا(ع)، بی تا، ص224. 9. شیخ مفید، المقنعة، قم، جامعه مدرسین، 1410ق، ص418. منبع:فارس