* «محمدحسن حیدری» پژوهشگر علوم قرآن و حدیث و محقق تاریخ اسلام در شمارۀ نخست این مصاحبه به تسنیم گفت: توجه به سال‌های ابتدایی زندگانی حضرت امام رضا(ع) با تمرکز بر گزاره‌های تاریخی معطوف به شرایط سیاسی و اجتماعی، امکان تحلیل فضای اختناق دوران حکومت منصور عباسی را فراهم می‌کند. از خلال این بررسی‌ها و با توجه به آثار روایی مربوط به این بازه زمانی، درمی‌یابیم که امام رضا(ع) تولدی پنهانی داشته و دوران طفولیت خود را در اختفا گذرانده‌اند تا آنجا که خویشاوندان نزدیک حضرت نیز از این تولد بی‌اطلاع بودند. تولد امام رضا(ع) در فضایی ناامن، تعقیب و قتل توسط منصور دوانیقی بوده و به این جهت این موضوع از سوی امام کاظم(ع) مخفی نگه داشته شده است.
خبرگزاری تسنیم جهت مشخص شدن علت تولد مخفیانۀ حضرت رضا(ع)، بخش دوم مصاحبه با «محمدحسن حیدری»، پژوهشگر علوم قرآن و حدیث و محقق تاریخ اسلام منتشر می‌کند.
* وی دانش‌آموخته کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث است که بنا به علاقه شخصی خود مطالعات تاریخی را نیز دنبال می‌کند و پایان‌نامه وی نیز در رابطه با جعل احادیث مهدویت در سال‌های ابتدایی حکومت عباسیان و موضوعات درباره آن بوده است. وی علاوه بر اجرای برخی طرح پژوهشی ــ دانشگاهی، داوری برخی مقالات مذهبی و تاریخی در همایش‌های سراسری کشور را نیز به‌عهده داشته است. چندی پیش نیز مقاله‌ای از او در رابطه با معنای واژه «کظم» در مجله تخصصی واژه‌پژوهی به چاپ رسید.
* در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید:
بنا بر نظرات رسیده از تاریخ‌نویسان، بعد از آن که مادر ابراهیم(ع) به ایشان باردار شد، مورد سوءظن نمرود قرار گرفت. او از بهترین زنان قابله خواست تا مادر ابراهیم(ع) را معاینه کنند، اما به إذن پروردگار، ماجرای حمل او از دیدگان زنان قابله مخفی ماند. تولد حضرت ابراهیم(ع) و دوران نوزادی و کودکی ایشان در خفا و به دور از جامعه و نظر مأموران نمرود سپری شد. حال آیا می‌توان شباهتی میان ماجرای ولادت امام رضا(ع) و حضرت ابراهیم(ع) در تاریخ یافت؟
حیدری: در مورد دوران حمل امام رضا(ع) نشانه‌هایی در گزارش‌های روایی وجود دارد که شباهت‌های قابل توجهی با دوران حمل ابراهیم(ع) دارد. مادر امام رضا(ع) جاریه‌ای بود که «حمیده مصفاه»، همسر امام صادق(ع) وی را خریده و به فرزند خود امام کاظم(ع) هدیه می‌دهد و بعد از مدت کوتاهی امام رضا(ع) از وی متولد می‌شود. وی که خیزران یا شقراء نام داشت، توسط امام کاظم(ع) «تُکتم» نامیده شد، بعد از ولادت امام رضا(ع)، ایشان نام «تُکتم» را به طاهره برمی‌گردانند، با توجه به اینکه حمل تکتم به امام رضا(ع) در مدت کوتاهی بعد از معرفی ایشان به امام کاظم(ع) صورت گرفته است، می‌توان نتیجه گرفت که نام تکتم بر ایشان فقط منحصر به دوران کوتاه حمل امام رضا(ع) بوده است و بعد از آن طاهره نامیده شده‌اند.
علت این نام‌گذاری موقتی چیست و واژه «تُکتم» به چه معناست؟
حیدری: ماده «کتم» به معنای پوشاندن و مخفی کردن است و واژه تُکتم به معنای پنهان شده معنا می‌دهد. چاه زمزم را نیز از آنجا که توسط قبیله جُرهُم مدتی پوشانده شده بود و بعدها توسط عبدالمطلب محل آن مشخص شد، تُکتم می‌نامند. بنابراین می‌توان احتمال داد که مادر امام رضا(ع) در دوران حمل ایشان زندگی مخفیانه‌ای داشتند یا اینکه کاملاً مشابه به ماجرای مادر ابراهیم(ع)، به إذن الهی بارداری ایشان از دید دیگران مخفی مانده بود. آنچه این احتمال را قوت می‌بخشد گزارشی است که شیخ صدوق نقل می‌کند، این گزارش حاکی از آن است که در دوران حمل امام رضا(ع)، مادر ایشان سنگینی حمل را احساس نمی‌کرده است.
این نکته را به یاد داشته باشیم که شرایط تولد امام رضا(ع) در برهه‌ای بود که پدر بزرگوارشان که یکی از افراد نامبرده در وصیت‌نامه امام صادق(ع) بودند، تحت نظارت مأموران حکومتی بودند و با مرگ زود هنگام عبدالله افطح پسر بزرگ‌تر و نامبرده شده در وصیت‌نامه امام صادق(ع)، حلقه توجه به سمت امام کاظم(ع) بیشتر شده بود.
برخی از محدثان شیعه از جمله شیخ صدوق نقل کرده‌اند که از تمیم قرشىّ روایت شده که پدر علىّ بن میثم از قول مادرش مىگفت: «از مادر حضرت رضا(ع) چنین شنیدم که مىفرمود: وقتى فرزندم على را حامله شدم، سنگینى حمل را حس نمىکردم و در خواب، از شکم خود، صداى تسبیح و تمجید و لا اله الّا اللَّه گفتن را مىشنیدم، این صدا مرا به هراس مىانداخت و وقتى بیدار مىشدم، چیزى نمىشنیدم. وقتى وضع حمل کردم، نوزادم دو دستش را به زمین گذاشت، سرش را به سوى آسمان بلند کرد و لبانش را تکان داد، گویى چیزى مىگفت، پدرش موسى بن جعفر(ع) بر من وارد شد و فرمود: این کرامت الهى که به تو مرحمت فرموده، بر تو مبارک باد.
نوزاد را در پارچهاى سفید به امام کاظم(ع) دادم، ایشان در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه گفت، سپس آب فرات طلبیده و با آن آب، کام او را برداشتند، سپس او را به من بازگردانده و فرمود: او را بگیر، او «بقیّة اللَّه» در زمین است». (عیون اخبار الرضا(ع) ج1، ص20)
در این روایت به سبکی حمل در دوران بارداری امام رضا(ع) اشاره شده است. به نظر شما علت این احساس سبکی چیست؟
حیدری: اگر ما شرایط زمان تولد حضرت را درست درک کرده باشیم، می‌توانیم احتمال بدهیم که این سبکی حمل تنها برای راحتی و آسایش مادر نبوده و ممکن است که برای حفظ جان فرزند از خطر جاسوسان دشمن باشد، چراکه منصور ملعون و جاسوسان او می‌دانستند که نوه امام صادق(ع) نیز می‌تواند در آینده خطری برای حکومت او و گزینه‌ای برای رهبری شیعیان باشد.
آیا برای حفظ جان امام رضا(ع) ممکن است حتی نزدیکان و خویشان ایشان نیز از این تولد آگاهی نداشته باشند؟
حیدری:بله، به نکته خوبی اشاره کردید، گزارشی وجود دارد که فرضیه مخفیانه بودن تولد امام رضا(ع) را حتی از نزدیکان ایشان قوت می‌بخشد. گزارش چنین است: حماد بن عبداللَّه فراء از معتب نقل کرده که خبر به امام موسى بن جعفر(ع) رسید که بعضى می‌گویند براى موسى بن جعفر بچهاى دیده نمىشود. روزی دو برادر امام خدمتش رسیدند، غلام سقلابى(یا سندی) نیز حضور داشت و با او به زبان مادریش صحبت می‌کرد، غلام رفت و امام(ع) پسر خود، على را آورد و به برادران خویش فرمود: این پسر من است، او را در بغل گرفته و بوسیدند، با آن بچه به زبان خودش صحبت کرد و او را برد، پسر دیگرش ابراهیم را آورد با او نیز صحبتى کرد و او را هم برد، پیوسته یکى پس از دیگرى بچههایش را مىآورد تا پنج نفر تمام شد، این پنج نفر از نظر زبان و قیافه با هم فرق داشتند. (بحارالانوار ج48، ص56)
این گزارش نشان از عدم اطلاع برداران امام کاظم(ع) از تولد امام علی بن موسی الرضا(ع) دارد،اما به راستی چگونه و تحت چه شرایطی ممکن است اعضاء ساکن در یک شهر با داشتن نسبت درجه یک فامیلی از تولد فرزندان بردارشان آن هم به تعداد پنج فرزند بی‌اطلاع باشند؟ شرایط زندگی و خانوادگی در آن زمان و ارتباط خانم‌های فامیل با یکدیگر و عدم اطلاع از تولد فرزندی در چنین خانواده مطرح و سرشناسی جای تأمل و حیرت دارد.
چرا برداران امام کاظم(ع) نباید از تولد امام رضا(ع) و دیگر فرزندان برادرشان آگاهی می‌یافتند؟ آیا خطری وجود داشت؟
حیدری:گزارشات رسیده از سفرهای امام کاظم(ع) به نقاط مختلف در این حدود زمانی نیز، تأییدی بر وجود جوّ خفقان حاکم در 10 سال ابتدایی امامت امام کاظم(ع) که همزمان با دهه اول زندگانی امام رضا (ع) بوده، وجود دارند. از جمله سفرهای امام کاظم(ع) به نقاط مختلف می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 1- سفر حضرت به نیشابور برای دفن بی بی شطیطه و خواندن نماز بر پیکر او. 2- ملاقات شقیق بلخی با ایشان در نزدیکی قادسیه که به صورت جوانی ناشناس دیده بود. 3- روایتی در مورد خبر دادن زمان هلاکت منصور، که نشان دهنده حضور ایشان در شهری غیر از مکه، مدینه، کوفه و بغداد است. 4- همنشینی با یکی از شیعیان و طی‌الارض دادن او به مکه، مدینه و چند جای دیگر در حالیکه آن شخص هیچ یک از این شهرها را نمی‌شناخت. البته نباید این نکته را فراموش کرد که تعداد گزارشات در رابطه با سفرهای امام کاظم(ع) بیشتر از این موارد است که البته برخی از آنها مربوط به سال‌های بعد، مثل دوران حکومت هارون ملعون است.
به طور کلی چه مؤلفه‌هایی را می‌توان برای اثبات پنهانی بودن ولادت امام رضا(ع) درنظر گرفت؟
حیدری: از کنار هم قرار دادن مؤلفه‌هایی همچون؛ 1- اوضاع اجتماعی و سیاسی زمان شهادت امام صادق(ع) و نحوه وصیت ایشان. 2- گزارش سبکی حمل در دوران بارداری توسط مادر بزرگوار ایشان. 3- عدم اطلاع دیگران از تولد امام رضا(ع). 4- مسافرت‌های متعدد پدر ایشان در زمان حکومت منصور دوانیقی ملعون، 5- لقب مادر ایشان به «تُکتم» قبل از تولد و تغییر آن بعد از تولد امام رضا(ع) می‌تواند این فرضیه را پررنگ کند که چند سال ابتدایی زندگی امام رضا(ع) در خفا بوده و تنها شیعیان خاص از این تولد اطلاع داشتند و احتمالاً این شرایط تا زمان هلاکت منصور دوانیقی در سال 158 ادامه داشته است.
تولد امام رضا(ع) همچون تولد ابراهیم(ع) پنهانی و به دور از چشم اغیار انجام گرفت و مادر ایشان نیز همچون مادر ابراهیم(ع) در دوران بارداری، سنگینی حمل را احساس نکردند و بالاخره اینکه دشمنی به نام نمرود در تعقیب ابراهیم(ع) و دشمن امام رضا(ع) و امام کاظم(ع) نیز شخصی ظالم به نام منصور دوانیقی ملعون بود.
=====================
مصاحبه از امیرمحسن شیخان