از آنجا که اسلام دینی کاملاً اجتماعی است لذا اعتکاف؛ ابعاد فـردی و اجـتماعی دیـن را طرح ریزی می کند که نفی رهبانیت مسئولیت گریزانه در سایۀ مشارکت اجتماعی در اعتکاف، با طرد آسیب های خلوت گزینی توصیه شده در دیگر ادیان توأم شده است.
اعتکاف در اسلام از جمله مهمترین و
معنادارترین فرایض عبادی است که در صدر اسلام و قرون گذشته نزد بزرگان
دینی، از جایگاه رفیع برخوردار بوده است، هم چنین این فریضه، در ادیان
گذشته نیز سابقه داشته و در منابع اسلامی، فضیلت فراوانی برای آن شمرده شده
است، لذا روح این عبادت در همه ادیان، بر دوری گزینی از مظاهر دنیوی و
استقرار در مکانی خلوت و آرام به منظور عبادت خالصانه خداوند متعال است. در
آیات قرآن کریم؛ بر اعتکاف تأکیده شده و بیان جزئیات آن به سنت محوّل شده
است. آرامش روحی ، مدیریت استرس و کاهش نگرانی با این تفاسیر تبین
آثار و برکات اعتکاف با بهره گیری از مولفه های مختلف امری ضروری است
زیرا شناخت آثار آن فریضه مهم به ویژه در ارتقای آرامش روحی ، مدیریت
استرس و کاهش نگرانی در کنار خلوت گزینی و تحقق انس با خدا، اجتناب از
کثرت و انتخاب هدفمند خلوت و تعالی روحی انسان را در پی دارد. لذا
ترمیم لغزش های انسانی و بهره گیری از ظرفیت های سترگ اعتکاف ؛ تقویت
روحیه‌ی امید به پذیرش توبه و فرصتی برای خدایی شدن و سبک بالی را فراهم
می سازد. اعتکاف؛ طرح همزمان ابعاد فـردی و اجـتماعی دیـن از آنجا
که اسلام دینی کاملاً اجتماعی است لذا اعتکاف؛ ابعاد فـردی و اجـتماعی
دیـن را طرح ریزی می کند که نفی رهبانیت مسئولیت گریزانه در سایۀ مشارکت
اجتماعی در اعتکاف، با طرد آسیب های خلوت گزینی توصیه شده در دیگر ادیان
توأم شده است. بنابراین اعتکاف فرصتی است برای اندیشیدن در مسیر زندگی و
تفکر در خلق آسمان و زمین ویادآوری مبدا هستی و مسیر زندگی و مقصد نهایی
وبرنامه ریزی صحیح در راه رسیدن به سعات ابدی. اعتکاف زمینه ساز تحقق سبک زندگی اسلامی و کاهش آسیب های اجتماعی
جای بسی تأسف است که در جامعۀ امروزی عدم التزام به تکلیف گرایی و بی
اعتنایی به عبودیت و بندگی تشدید شده است ، به تعبیر شهید مطهری(ره)، ما
گرفتار نوعی ماتریالیسم اخلاقی و شرک عملی هستیم ؛ یعنی اعمال عبادی و
انجام فرامین و دستورات الهی، منبعث از اندیشۀ موحدانه و غیب باورانه نیست و
بین اعتقاد و عمل، فاصله زیادی وجود دارد. بیان این مسأله در طول
التزام به شمولیت فراگیر سبک زندگی اسلامی در ابعاد مختلف عبادی، سیاسی،
اجتماعی و اقتصادی قرار دارد، لذا آنهایی که سبک زندگی دینی هم چون اعتکاف
را صرفاً مقوله ای برآمده از انجام اعمال عبادی محض، مثل نماز و روزه...می
دانند در واقع درحیطۀ ترویج سکولاریسم گام نهاده اند، زیرا اسلام به دنیا و
اسباب و وسایل دنیوی به عنوان مقدمه حصول به آخرت می نگرد و هر عاقلی
می‌داند که بدون مقدمه نمی‌توان به نتیجه مطلوب و نهایی رسید؛ لذا پیامبر
اکرم (ص) می فرماید؛«الدنیا مَزرَعةُ الآخِرَةِ؛ دنیا کشتزار آخرت است».
اینگونه است که اعتکاف زمینه ساز تحقق سبک زندگی اسلامی در بستر عبودیت و
بندگی لقب می گیرد و هم خوانی آن با مولّفه بنیادین هم چون فطرت، سلامت
اجتماعی و تقویت تعامل اجتماعی را رقم زده و از تبعات منفی کارکردهای جامعۀ
مدرن می کاهد. لذا کاهش آسیب های اجتماعی و خودکنترلی پیشگیرانه از
جرم و فساد از جمله مفاهیم بنیادین اعتکاف به معنای تقوا به شمار می رود و
ترمیم آسیب‌های فردی و اجتماعی ، تقویت ایمنی روانی انسان و در نهایت
خودسازی جمعی را به همراه دارد. اعتکاف؛ مشترکی دینی در تحقق وحدت امت اسلامی
با این تفاسیر،تأثیرات شگرف اعتکاف در تحقق وحدت اسلامی بیش از پیش خود را
نمایان می سازد به ویژه آنکه بازخوانی مبانی قرآنی و فقهی امت واحده با
تکیه بر ارزش های اسلامی و دینی هم چون فریضۀ اعتکاف، فصل مشترک دینی در
انسجام جهان اسلام را محقق ساخته، و رهایی از جدال و ستیزه و ارتقای گفت و
گوی میان مذهبی به عنوان مهمترین راهکار برون رفت از تفرقه گرایی در جوامع
اسلامی، به منصۀ ظهور می رساند ، از این رو تشخص اعتکاف در پیوند شاخصه های
مشترک دینی مذاهب اسلامی از طریق زیبا سازی گفتار و طرد جدال و ستیزه غیر
قابل انکار است. بدیهی است کارکردشناسی و گونه شناسی آثار ارتباط
معتکفین با خدا ، آن¬چنان حائز اهمیت است که باید ساز و کارهایی را در ایام
اعتکاف ایجاد کرد تا معتکفین ،به تأثیرات ماندگار این فریضه در ارتباط
میان خلق و خالق رهنمون شوند؛ زیرا همۀ آثار تربیتی، اجتماعی، اخلاقی و
اخروی...در اعتکاف بر مبنای فطرت گرایی انسان و در اصل کلیدی ارتباط با
خدا معنا می یابد . به نظر می‌رسد تلاش هرچه بیشتر در جهت شناساندن
ابعاد و آثار گسترده و عمیق اعتکاف برای نسل جوان، از جمله وظایف علما و
فقهای اسلامی و مروجان آموزه های غنی شیعی است ؛ از سوی دیگر تبیین و
تدوین ابعاد و زوایای فقهی و اجتهادی اعتکاف با بهره گیری از مبانی فقه
پویا ، منطبق بر مقتضیات زمان و مکان، گام اساسی در بسط و گسترش اصول و
مبانی فقهی اعتکاف محسوب شده و پیوند این دو مولفه، زمینه حصول معرفت و
شناخت گسترده نسبت به ماهیت دینی و فقهی این عبادت مهم را فراهم می سازد.
حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمد حسین مختاری؛ رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی و استاد سطوح عالی حوزه و دانشگاه