کتابِ «نهضت حفظ محیط زیست» که در آن گزیده­ای از بیانات حضرت آیت­‌الله العظمی خامنه­‌ای درباره­ محیط زیست از سال 1363 تاکنون گردآوری شده، مجموعه ارزشمندی است که می­‌تواند در یک نگاه کلی خوانندگان را با مهم­ترین محورهای بیانات معظّمٌ‌­له درباره­ محیط زیست و دغدغه‌­ها و توصیه‌­های ایشان به مسئولان و مردم درباره­ی راهکارهای فرهنگ‌سازی برای حفظ محیط زیست آشنا کند. هدف از گردآوری این کتاب در واقع همان انتقال دغدغه‌­ها و نگرانی‌­های ایشان به مسئولان و آحاد ملت ایران است. کتاب در شش فصل تنظیم شده است؛

فصل اول؛ در بیان اهمّیّت محیط زیست رهبر معظّم انقلاب با استفاده از آیات قرآن کریم و روایات معصومین(علیهم السّلام) و با تکیه بر قانون اساسی به بیان اهمّیّت حفاظت از محیط زیست و فوائد آن پرداخته‌­اند.

فصل دوم؛ به بیاناتی از معظّمٌ‌­له اختصاص یافته که ایشان به طور خاص بر معضلات زیست‌­محیطی در ایران و جهان پرداخته و سیاست قدرت­‌های استکباری را در عرصه تخریب محیط زیست به چالش کشیده‌­اند.

و در فصل سوم، مجموعه­‌ای از ابلاغیه­‌های صادر شده از سوی رهبر معظّم انقلاب درباره­ مسائل زیست محیطی آورده شده است.

در فصل چهارم و پنجم می‌­توان مطالبات ایشان از مسئولان دستگاه‌­های مختلف و مردم در زمینه حفاظت از محیط زیست را مطالعه کرد و در نهایت در فصل ششمِ این اثر ارزشمند برخی از استفتائات شرعی در زمینه­ مسائل مرتبط با محیط زیست با توجه به فتاوای رهبر معظّم انقلاب آورده شده است.

از دیدگاه آیت­‌الله خامنه­‌ای؛ «اسلام و ادیان الهی خواسته­‌اند تعادل میان انسان و طبیعت را حفظ کنند؛ این آن هدف اساسی و اصلی است. عدم حفظ این تعادل ناشی از عواملی است که عمده‌­اش خودخواهی‌­های انسان است؛ قدرت‌طلبی است؛ قلدری و گردن کلفتی بعضی از ما انسان­‌هاست.»(17/اسفند/93). بر اساس دیدگاه آیت­‌الله خامنه‌­ای هرگاه تعادل انسان و طبیعت حفظ نشود بحران­‌ها­یی به‌وجود می‌­آیند که به همه بشر و همه نسل­‌ها ضرر خواهند زد. رهبر معظّم انقلاب ضمن برشمردن مبانی اسلامی حفظ محیط زیست می‌­فرمایند؛ طبق آیه‌ شریفه‌ «خلق لکم ما فی الأرض جمیعا»؛ همه­ آنچه که در زمین وجود دارد، برای شما انسان‌ها آفریده شده است. البته مراد از انسان‌ها، انسان‌های یک نسل یا مجموعه­ خاصّی از انسان‌ها نیستند؛ بلکه همه­ انسان‌ها در همه نسلها باید بدانند که امانتدارند و در ملکیّت این موهبت و عطیّه­ الهی که متعلق به همه نسل­‌های بشری است - چون هزاران سال دیگر، بشر در این کره­ی خاکی زندگی خواهد کرد- سهیمند. ایشان سپس با اشاره به سوء استفاده برخی از افراد در تخریب محیط زیست می‌­فرمایند؛ «قرآن کریم در آیه­ی دیگری در ترسیم چهره بخشِ بسیار مطرودی از انسان­‌ها می‌­فرماید: «و اذا تولّی سعی فی الأرض لیفسد فیها و یهلک الحرث و النّسل»؛ اینها کسانی هستند که در روی زمین فساد می‌کنند؛ هم انسانها را به نابودی می‌کشانند و هم فرآورده‌­های زمین را تخریب می‌­کنند.»(29/خرداد/80).

بنابراین و براساس سنت‌­های الهی؛ «اگر نعمت خداوند شکرگزاری شد، افزایش پیدا خواهد کرد. این شکرگزاری، همان تعامل درست و منطقی با طبیعت است. اگر کسی با پدیده­‌های طبیعی تعامل صحیح و منطقی داشته باشد، طبیعت، خودش را در اختیار او می‌گذارد؛ یعنی طبیعت ضربه نمی­خورد و افزایش پیدا می‌کند. نقطه مقابل این است: «ولئن کفرتم إنّ عذابی لشدید»؛ اگر نعمت­‌های الهی کفران شود، پشت سر آن، عقوبت الهی است. کفران نعمت‌­های طبیعی چیست؟ عبارت است از تخریب، ضایع کردن، درست نشناختن و یا درست به کار نبردن آنها. اگر این کفران اتفاق افتاد، به دنبالش عقوبت الهی خواهد بود. عقوبت الهی چیست؟ همین چیزی است که ما امروز نشانه­هایی از آن را - که ناشی از تخریب محیط زیست است- مشاهده میکنیم: بیماریها، نابسامانی‌ها، کمبودها و مشکلاتی که بر بخش‌های عظیمی از آحاد بشر تحمیل می­‌شود»(29/خرداد/80). در همین چهارچوب و در جمع‌بندی دیدگاه آیت­‌الله خامنه‌­ای از مبانی دینیِ لزومِ حفظ محیط زیست و منابع طبیعی باید به برخوردار ساختن همه نسل­ها از نعمت­‌های الهی و ایجاد جامعه‌­ای سالم و بدور از فاصله­ طبقاتی و مستعد برای رشد و شکوفایی و رعایت الزامات شرعی برای حفظ تعادل و توازن در استفاده از مواهب طبیعی و با پرهیز از زیاده‌­روی توجه نمود. از دیدگاه معظّمٌ­‌له خداوند انسان‌ها را مأمور به آبادی و عمران زمین قرار داده است و عمل نکردن به این مسئله منجر به خسارت­‌های غیر قابل جبرانی خواهد شد و از همین روست که ایشان دغدغه‌مندانه می‌­فرمایند:« بنده به شدّت احساس نگرانی می‌کنم از این که ما با شعارهای اسلامی تاکنون توفیق پیدا نکرده­ایم به طور کامل این مأموریّت بزرگ را انجام بدهیم»(15/اسفند/67).

آیت­‌الله خامنه­ای در دورانی که عهده­‌دار ریاست جمهوری و سپس رهبری بوده‌اند، تلاش کرده‌­اند تا به شیوه‌­های متعدد و البته قانونی پیگیر مباحث زیست­‌محیطی باشند. در دوران رهبری و به استناد اصل 110 قانون اساسی معظّمٌ‌­له سیاست‌­های کلان مرتبط به این حوزه را ابلاغ کرده‌­اند؛ ابلاغ سیاست­‌های کلی محیط زیست در تاریخ 26/آبان/94، ابلاغ سیاست­‌های کلی منابع طبیعی و در مورد منابع آب در تاریخ 3/بهمن/79 ، ابلاغ سیاست­های کلی اصلاح الگوی مصرف و نگاه جدی به حفظ منابع طبیعی و انرژی در آن در تاریخ 15/تیر/89، و ابلاغ سیاست­‌های کلی در امور شهرسازی و لزوم توجه به رعایت معیارهای زیست محیطی در توسعه شهری در تاریخ 2/بهمن/89 در کنار بیانات و پیام­‌های متعدد در جمع مسئولان این حوزه از فعالیت­‌های معظّمٌ‌­له بوده است. ایشان تنها به ابلاغ سیاست­‌های کلی محدود نشده و گاه در مسائل متعدد زیست‌­محیطی و در شرایطی که ممکن بوده است ضرری بر منافع عمومی بوجود آید، ورود مستقیم داشته­‌اند. از تأکیدات مکرر برای حفظ بوستان‌­ها به عنوان ریه­‌های تنفسی شهرها، جلوگیری از گسترش بی­رویه شهر تهران، مقابله با کوه­‌خواری، قطع ید و برخورد با متصرفین منابع طبیعی تا پدیده گردوغبار و از بین­ رفتن جنگل‌­های بلوط غرب کشور و حفظ گونه­‌های نادر حیوانی و... همه و همه در همین چهارچوب قابل تحلیل است. بطور خاص و به عنوان نمونه ایشان در بیانات خود در تاریخ 17/اسفند/93 به قطعه زمین سرسبزی اشاره می­‌کنند که در اثر غفلت بارها نزدیک بوده که مورد تصرف افراد سودجو قرار بگیرد این مسئله تا حدی بود که ایشان گفتند که این افراد منتظر آن مانده­اند که یا غفلتی از سوی مسئولین بوجود آید و یا رهبری از دنیا برود تا زمین را تصرف کنند! اما در نهایت پیگیری‌­های مکرر رهبری و علنی شدن این مسئله در این سخنرانی منجر شد تا تنها بعد از 22 روز آن مجموعه 1400 هکتاری به یکی از بزرگترین بوستان­‌های تهران(بوستان یاس) تبدیل شود.

«گشایش در امکانات اجرایی»، «اِعمال مدیریت صحیح» و «تعالی فرهنگ حرمت منابع طبیعی بین اقشار جامعه و افزایش آگاهی­های عمومی در این زمینه» از مسائل مهمی است که آیت­الله خامنه­ای آن را در چارچوب حفظ و گسترش فضاهای طبیعی حائز اهمیت می­دانند. از دیدگاه ایشان بایستی از یکطرف قوانین کارآمد و از طرف دیگر اراده­ قوی و عزمی راسخ برای حفاظت از محیط زیست وجود داشته باشد. در همین رابطه فرهنگ­سازی و افزایش آگاهی­‌های عمومی و به‌کار گرفتن مشارکت مردمی در مباحث محیط­ زیستی بسیار حائز اهمّیّت است چرا که از دیدگاه معظّمٌ­له اساساً «تا از مردم کمک نگیرید کارتان زار است»(17/اسفند/63). برای حفظ محیط زیست از دیدگاه آیت‌­الله خامنه‌­ای ابعاد گسترده­ فرهنگی و اهمّیّت افزایش آگاهی و آموزش عمومی نباید فراموش شود و در عین حال کلیه نهادها، دستگاه­های اجرایی، پادگان­‌های نظامی، مدارس و کارخانه‌­ها با تعصّب باید مانع از کاهش یا از بین رفتن فضای سبز موجود خود شوند. رهبر معظّم انقلاب تأکید می­کنند که «برای ما مسأله­ محیط زیست یا حفظ منابع طبیعی، مسأله­ای تجمّلاتی و درجه­ی دو نیست؛ یک مسأله­ حیاتی است. در تلاش ما برای توسعه­ کشور، اولویّت باید در این بخش باشد.»(14/اسفند/77) چرا که اگر در مسائل مرتبط با منابع طبیعی و محیط زیست کوتاهی صورت گیرد خسارت‌های جبران­‌ناپذیری گریبانگیر کشور خواهد شد و از همین رو نیز ایشان معتقدند که؛ «محیط زیست یک امر جدی است برای زندگی یک جامعه، با محیط زیست شوخی نمی‌شود کرد»(20/خرداد/67).

آیت‌­الله خامنه­‌ای همچنین در بحث از مسائل زیست­‌محیطی با نگاهی عمیق و کارشناسانه به نقد برخی از روندهای بشر کنونی نسبت به مسائل محیط زیست پرداخته و می­‌فرمایند؛ «درست است که امروز بشر از چیزی استفاده می‌­کند، امّا به یک چیز دیگر ضرر می­زند. امروز نیروی اتم را کشف می‌کند، امّا نیروی اتم را برای نابودی انسان به کار می­‌برد؛ نفت را از اعماق زمین استخراج می‌کند، امّا این نفت در راه تضییع و تخریب محیط زیست انسان به کار میرود؛ کمااینکه در این صد سال اخیر این­گونه بوده است.»(24/اسفند/79) ایشان همچنین می‌­فرمایند؛ «روزی دانش بشری این را کشف خواهد کرد که در این دویست، سیصد سال، بیراهه و کج‌راهه­‌ای را پیموده است؛ دستاوردهایی را هم به دست آورده که به نظرش بسیار برجسته آمده؛ غافل از این که اگر به انگشت اشاره هدایت الهی توجه میشد، می‌توانست همین دستاوردها و بیشتر از آنها را بدون این ضایعه‌­ها، با این حجم از کوشش و تلاش به دست آورد»(26/شهریور/79). معظّمٌ­‌له ضمن نقد رویکرد کشورهای استکباری از جمله آمریکا ( به عنوان نمونه مقاومت امریکا در برابر «پیمان کیوتو» و خودداری از پذیرش مسئولیت در قضیه گازهای گلخانه‌­ای) به روند تخریب جنگل‌ها در زمان پهلوی اشاره نموده و آن را گریه‌­آور می­‌خوانند و در نقد افرادی که اینگونه پدیده‌­های طبیعی را تجدیدشونده می‌­خوانند، می‌فرمایند؛«حالا اسمش تجدیدشونده است! بله تجدیدشونده است امّا در چه مدتّی؟ به چه قیمتی؟»(15/اسفند/67).

کتاب« نهضت حفظ محیط زیست» گنجینه‌ ارزشمندی از رهنمودهایی است که مطالعه آن ضمن آشنایی هرچه بیشتر با فضای ذهنی و شیوه­ مدیریت و رهبری آیت‌­الله خامنه­‌ای در مسائل زیست­‌محیطی با برجسته نمودن نقش و اهمّیّت محیط زیست در افکار عمومی و یادآوری نقش و رسالت همگانی برای شکل­‌گیری نهضت فراگیر سرسبز نگاه داشتن کشور، می‌تواند برای همه سنین و همه مسئولان مفید واقع شود. براستی؛ «چرا ما اینجا را به بهشتی تبدیل نکنیم که مردمی(که) درآن زندگی می‌کنند، از برکات طبیعت و از فضای سبز استفاده کنند و کسانی که می­آیند، از آن یاد بگیرند؟»(15/اسفند/67) و آیا جز این است که؛ «برای ما مایه شرمندگی است که با وجود این کشور غنی، محصولات گیاهی و حتّی مواد غذایی لازم را از دیگران بگیریم. درست مثل کشوری که زمین و امکانات و این تاریخ عظیم کشاورزی را ندارد»(14/اسفند/77). کاش با انجام وظایف همگانی آحاد مردم و مسئولان شعار «هر ایرانی یک درخت» تحقق پیدا کرده و مردم ایران براستی عادت به درخت­کاری و حفظ محیط زیست - البته در همه ابعاد و جنبه‌­های مختلف آن-پیدا کنند و همگی به این توصیه آیت‌الله خامنه­‌ای عمل کنیم که؛ «من از همه ملت عزیز ایران، درخواست میکنم خودشان را موظف بدانند که بر فضای سبز بیفزایند و از آن چیزی کم نکنند»(15/اسفند/67).

علاقه‌مندان می‌توانند برای تهیه این کتاب اینجارا کلیک کنند.