دکتر دلشاد تهرانی اخلاق را مهمترین وجهه رفتاری حضرت امیر(ع) می داند و هرچیزی که به اخلاق خدشه وارد کند باید کنار گذاشته شود تا اخلاق باقی بماند.
عقیق:نشست «اخلاق مداری در رفتار شناسی امام
علی(ع)» در موزه خانه شهید بهشتی با سخنرانی دکتر مصطفی دلشاد تهرانی
برگزار شد. دکتر دلشاد تهرانی اخلاق را مهمترین وجهه رفتاری حضرت امیر(ع)
می داند و هرچیزی که به اخلاق خدشه وارد کند باید کنار گذاشته شود تا اخلاق
باقی بماند.
دکتر مصطفی دلشاد تهرانی در ابتدای سخنرانی
بیان کرد: بحث ما در مورد رفتار، راه و رسم امام علی(ع) در رفتارهای
اجتماعی است اگر قرار باشد انسان در زندگی خود سر یک چیز پایمردی کند و عقب
نشینی نکند آن مسأله باید چه موضوعی باشد؟ اگر قرار باشد خط کشی کنیم و
محدوده خود را مشخص کنیم آن محدوده با چه چیزی تعریف می شود؟
او با اشاره به تزاحم ارزش ها و اصول اخلاقی، عنوان کرد: اگر امور بسیار
مهمی با ارزش های اخلاقی و اصول اخلاقی تزاحم پیدا کنند ما باید ببینیم در
این شرایط طرف کدام را بگیریم؟ اگر وضع سیاسی، مناسبات اقتصادی، قدرت،
حکومت، توانایی مدیریتی ما یا پیش بردن خواسته ها با ارزش های اخلاقی تزاحم
پیدا کرد باید طرف کدام را بگیریم؟ این موضوع را باید از دید امام علی (ع)
و رفتارشناسی ایشان بررسی کنیم. اگر امام بخواهد از موضوعی عقب نشینی نکند
آن مسأله اخلاق است در هر چیزی می توان عقب نشینی کرد، جزء مسأله اخلاق.
این پژوهشگر نهج البلاغه با بیان اینکه امیر مومنان(ع) در هر شرایطی طرف
اخلاق را می گیرد، توضیح داد: سخن امیرالمومنان(ع) این است که اگر حکومت با
اخلاق تزاحم پیدا کرد، باید حکومت از بین برود و اخلاق باقی بماند. امیر
المومنان در خطبه ۱۹۲ نهج البلاغه به «قاصعه» مشهور است؛ امام علی در این
خطبه استکبار، خودمحوری، خودمداری را خُرد کرده است و بنیانگذار خود محوری
را ابلیس معرفی می کند.
دلشاد تهرانی ادامه داد: در این خطبه حضرت امیر(ع) می فرمایند اگر برای
انسان چاره ای جز ایستادگی در امور خاص نباشد، انسان باید برای کارهای
بزرگوارانه اخلاقی و ویژگی های اخلاقی پایمردی و از رفتار ستوده و پسندیده
دفاع کرد. حضرت امیر(ع) اخلاق را گسترده می بیند، ایشان معتقد است اخلاق
فقط رفتار و واکنش ها افراد نیستند اخلاق یعنی نگاه، فهم انسان، گرایش ها،
اصول حاکم بر زندگی، ادبیات و گفتار ما هم باید اخلاقی باشد. واژگانی که
حضرت امیر(ع) برای اخلاق به کار می برد دامنه دار است.
این استاد دانشگاه با اشاره به «التی فضلت فیها المجداف و النجده من بیوتات
العرب» افزود: اخلاقیات که در آن و بزرگواران و دلیران از خاندان های عرب
برتری جستند. چون برای مخاطب امیر المومنین(ع) دو موضوع مهم است یکی از
آنها حسب و دیگری نسب است. مساله ای که اسلام تایید کرد، حسب های با ارزش
است و ویژگی هایی که به حساب می آمدند مثل مهمان نوازی، گذشت و بزرگواری.
اما نسب اعتباری به عنوان ارزش اساسی نبود، چیزی که برای انسان اعتبار می
آورد همین شرافت های اخلاقی است.
این پژوهشگر قرآن اظهار کرد: حضرت علی(ع) ما را به رفتارهای انسان ها بزرگ
توجه می دهند برای اینکه دقت کنیم تا ببینیم این انسان ها چه ویژگی هایی
داشتند. امیرمومنان(ع) می گوید به چهار نکته اخلاقی انسان های والا نگاه
کنید.
او با توجه به ویژگی های انسان های والا توضیح داد: یکی از این ویژگی ها اخلاق مطلوب در انسان های بزرگوار است.
دلشاد تهرانی درباره احلام العظیم به عنوان یک ویژگی والای اخلاقی، بیان
کرد: احلام از ریشه حلم می آید یعنی کنترل احساسات و عواطف است بنابراین
کاربردهایی پیدا کرده است؛ یکی از این کاربردها خِرد است؛ چون عقل کنترل
کننده است. اساسا عقلی که ما در قرآن کریم و اصطلاحات معصومین می بینیم عقل
اخلاقی است. عقل از عقال می آید به محض اینکه غیراخلاقی می شود، به اسارت
می افتد. عقل باید اخلاقی باشد چون عقل انسان را کنترل می کند. البته می
تواند احلام را به معنای خردورزی های بزرگوارانه یا بردباری های بزرگوارانه
باشد.
این استاد دانشگاه مورد بعدی را اخطار الجلیله دانست و گفت: موضوع بعدی هم توجه به اقدامات
با ارزش افراد است. باید به نشانه ها، آثار و ثمرات ستوده اشخاص
توجه کنیم. پس امام می گوید بر این موارد تعصب داشت، پس تعصب بورزید بر
اموری که از نظر اخلاقی با ارزش هستند.
این پژوهشگر نهج البلاغه ادامه داد: برای اینکه ما در ابهام نمانیم ۱۰ مورد
دیگر را به عنوان نمونه ذکر کنیم که از موارد اخلاقی ستوده شده هستند و
باید بر آن بایستیم. اگر همین موارد وارد مناسبات انسانی، سیاسی شوند
تقریبا همه مشکلات ما حل می شود. یکی از این موارد پاسداشت همسایه است و به
نوعی پاسداشت کسانی که در جوار شما زندگی می کنند. جوار یعنی مجموعه ی
انسان هایی که در یک محدوده زندگی می کنند.
دلشاد تهرانی درباره معنی جوار، تصریح کرد: به احتمال زیاد می توانیم از
جوار معنی شهروندی را برداشت کنیم پس ما باید جوار را همان حقوق شهروندی
بدانیم، نباید با رفتار، نگاه، زبان ستمگرانه دیگران را آزار بدهیم، برای
مثال وقتی بی جهت بوق می زنیم، هوا را آلوده می کنیم، زباله می ریزیم، خلاف
حفظ جوار عمل کرده ایم.
او ادامه داد: نکته دیگر هم وفاداری به عهدها است، باید همه قول و
قرارهایمان را در همه حال نگهداری داری کنیم. برای مثال پیامبر(ص) با شخصی
قرار می گذارد ایشان در همان ساعت بر سر قرار خود حاضر می شوند اما طرف
مقابل بد قولی می کند حضرت محمد (ص) تا سه روز در راس همان ساعت به محل
رفتند و روز سوم آن شخص پیامبر را می بیند و متوجه وفاداری ایشان نسبت به
قرارها می شود.
این استاد دانشگاه نکته بعدی را طاعته البر دانست و افزود: البر به معنای
دشت است؛ نکته بعدی هم پذیرای نیکی گسترده باشیم یعنی در زندگی رفتار و
مناسبات خود، نیکی وسیع داشته باشید. معصیت للکبر نیز از رفتار نیک ستوده
شده است، ما باید عصیان نسبت به تکبر و متکبران و گردن فرازان داشته باشیم
چون می توان تکبرورزی را مادر فسادها دانست.
دلشاد تهرانی تاکید کرد: در برگرفتن فضیلت ها و هر چه بزرگواری است از هر
چیزی که شخصیت انسان را بالا می برد، استقبال کنید. نکته بعدی هم پس زدن
زیاده خواهی ها و تجاوز ها به حقوق دیگران است؛ ما باید از آن زیاده خواهی
هایی که ما را به آلودگی می کشاند، دوری کنیم.
او نکته بعدی را بزرگ شمردن قتل دانست و افزود: قتل یک بی گناه در جامعه
گناه بزرگی محسوب می شود. در منطق اسلام این موضوع وجود دارد که می توانید
یک فرد گناهکار را قصاص کنید اما در عین حال به بخشش هم تأکید شده است.
برای مثال پیامبر(ص) مخالفان و دشمنان خود را نکشت چون پیامبر و ائمه برای
زنده کردن آمدند؛ گرچه می توانستند معاویه و یزید بسیاری از مخالفان خود را
از بین ببرند.
این پژوهشگر قرآنی با اشاره به خطبه ۲۰۶ نهج البلاغه امام علی(ع) اظهار
کرد: هنگامه جنگ صفین بود، حضرت امیر(ع) مشاهده کردند که حجر بن عدی و یکی
از یاران دیگر به شامیان دشنام می دهند حضرت علی (ع) آنها را فرا می خوانند
و به آنها می گویند من از اینکه شما دشنام گو باشید بیزارم. آنها پرسیدند
مگر آنها از اهل باطل نیستند؟ ایشان گفتند بله، اما فرمودند دشنام دادن
منطق ندارد. باید بگویید خداوندا خون ما و خون آنها را حفظ کن. این در حالی
است که اگر ما مورد حمله قرار گرفتیم باید از خودمان دفاع کنیم. می توان
از کلام حضرت امیر(ع) این را برداشت کرد که همه انسان ها باید از ریختن خون
افراد بی گناه بپرهیزند.
این استاد دانشگاه با بیان مثالی تصریح کرد: برای مثال وقتی ما ارباب رجوع
باشیم، مشتری به ما مراجعه می کند تا کار او را انجام دهیم اگر کار او را
به خوبی انجام ندادیم و او دچار تنش شد، احتمال اینکه از شدت ناراحتی برای
او اتفاقی بیفتد، وجود دارد یا اگر از شدت ناراحتی از دنیا برود هم ما مقصر
هستیم. برای مثال اگر ما شرایط اقتصادی را به شکلی فراهم کردیم که افراد
از شدت فقر دست به خودکشی بزنند باز هم ما مقصر هستیم. هیچ چیز مانند ریخته
شدن خون بی گناه نعمت ها را تغییر نمی دهد. پس باید انسان احتیاط کند تا
خونی ریخته نشود.
این پژوهشگر نهج البلاغه انصاف نسبت به خلق از دیگر عوامل اخلاقی دانست و
توضیح داد: موضوع بعدی هم انصاف نسبت به خَلق است؛ انصاف نسبت مردم نکته
کلیدی اخلاق بهوشمار می آید؛ فرو خوردن خشم نیز یکی از مباحث اخلاقی و ریشه
بسیاری از مصیبت های ما خشم است. انسان ها وقتی خشمگین می شوند عنان رفتار
از دست آنها خارج می شود؛ حضرت امیر(ع) می گویند هیچ چیز مانند فرو خوردن
خشم لذت بخش نیست.
این استاد دانشگاه درباره عملکرد های نادرست انسان، اضافه کرد: نکته آخر هم
دوری کردن از تباهی در زمین است. تباهی در زمین می تواند معناهای زیادی
داشته باشد. برای مثال وقتی ما توانایی مدیریت کاری را نداریم به نوعی
در زمین تباهی ایجاد کردیم یا هر وقت حرف زور می گوییم باز هم در زمین تباهی ایجاد کرده ایم.
او با اشاره به سخن امام علی (ع) در خطبه ۸۷ بیان کرد: «پرچم ایمان را در
میانتان نصب کردم، و بر حدود حلال و حرام آگاهتان نمودم، و بر شما از عدالت
خود لباس عافیت پوشاندم، و با گفتار و عمل خویش سفره معروف را برایتان پهن
کردم، و کرائم اخلاقى خود را به شما نمایاندم. پس رأى خود را در آنچه چشم
عقل قعرش را درک می کند اندیشه به آن راه ندارد به کار نبرید.» خوبی را
برای شما با سخن و عمل و بزرگواری های اخلاقی خودم نشان دادم. حکومت داری
امام علی (ع) برای اخلاق است. تلاش ایشان برای سیاست هم اخلاقی است.
او افزود: حضرت امیر می فرماید اگر من را پذیرفتید و پذیرای سلوک من باشید
من شما را به راهی می برم اگر خداوند بخواهد. حضرت امیر (ع) می خواهد ما را
به این سمت هدایت کند.
یعنی خدا ایمان را براى تطهیر دل از شرک، واجب کرده است، و نماز را براى
پاک شدن از کبر و غرور، و زکات را سبب روزى قرار داده است، و روزه را به
عنوان آزمایشى براى اخلاص بندگان، و حج را براى تقویت دین، و جهاد را براى
عزت و سربلندى اسلام (ومسلمانان)، و امر به معروف را براى اصلاح توده مردم،
و نهى از منکر را براى باز داشتن بى خردان، و صله رحم را براى افزایش
نفوس، و قصاص را براى حفظ خون‌ها (جان‌ها)، و اقامه حدود را براى بزرگ
شمردن محرمات الهى، و ترک شرب خمر را براى حفظ و سلامت عقل، و دورى از سرقت
را براى حفظ عفت (و پرهیز از آلودگى به اموال مردم)، و ترک زنا را براى
حفظ نسب‌ها، و ترک لواط (و همجنس‌گرایى) را براى افزایش نسل، و شهادت و
گواهى را براى اظهار حق در برابر انکارها، و ترک دروغ را براى احترام و
بزرگداشت صدق و راستى، و سلام را امان در برابر ترس‌ها، وامامت را براى نظم
و نظام امّت، و اطاعت و فرمانبردارى (از امام مسلمانان) را براى تعظیم
وتحکیم) مقام امامت قرار داده است.
دلشاد تهرانی با بیان اینکه ایستادن بر سر اخلاق و تعصب ورزیدن نسبت به آن
در برخی از مواقع بسیار دشوار می شود، گفت: در هفت موقع است که ایستادن بر
سر اخلاق از همه جا سخت تر می شود. این مورد در دنیای سیاست و سیاست ورزی
به وفور دیده می شود. سیاست ورزان به راحتی از اخلاق عبور می کنند چون می
خواهند وارد عرصه سیاست شوند.
او اظهار کرد: با اخلاق سیاست نا کار آمد می شود و زمانی هم سیاست با وجود
اخلاق نا کار آمد می شود بنابراین در زمان قدرت و مکنت، اخلاق کمرنگ شود.
این استاد دانشگاه عنوان کرد: رویارویی با مخالفان و دشمنان مان هم از
شرایط دشواری است که اخلاق مدار بودن دچار چالش می شود. باید ببینیم که در
این مواقع چطور با دشمنان خودمان رفتار می کنیم.
این پژوهشگر قرآن نکته بعدی را شرایط بحرانی دانست و ادامه داد: در بسیاری
از مواقع دچار تنگنا می شویم باید ببینیم که تا چه اندازه در این شرایط
پاسدار اخلاق هستیم. جنگ از دیگر مواردی است که می تواند به راحتی اخلاق
زیر پا له شود.
دلشاد تهرانی تصریح کرد: مناسبات اداری، کارهای حکومتی هم جزو مواردی است
که می تواند اخلاقی بودن ما را به چالش بکشد برای مثال باید ببینیم که تا
چه اندازه می توانیم دروغ نگوییم تا کارمان در اداره ای راه بیفتد.
این محقق و پژوهشگر در پایان اشاره کرد: نکته آخر هم آنچه که منجر به مرگ
می شود است. در این زمان نیز اخلاق ما مورد چالش قرار می گیرد. باید ببینیم
امیرالمومنان در مواجهه با مرگ چه کار می کند و نسبت به خیانتکاران چه می
گوید. چیزی که بسیار مهم است باید به بررسی رفتارهای امام علی (ع) در
بزنگاه های اخلاقی توجه کنیم.