عقیق:علی قنبریان

عوامل غفلت در زندگی انسان بسیار است و بر همین اساس یاد خدا با تمام وجود، از مهم‌ترین راه‌های مبارزه با غفلت است. بسیار و پیوسته به یاد خدا بودن، در قرآن کریم مورد تأکید قرار گرفته است. از منظر قرآن، ذکر و یاد خدا تأثیر عمیق و شگرفی بر دل‌های مؤمنان می‌گذارد. بطوری‌که می‌فرماید: «مؤمنان، تنها کسانی هستند که هر گاه نام خدا برده شود، دلهاشان ترسان می‌گردد و هنگامی که آیات او بر آنها خوانده می‌شود، ایمانشان فزونتر می‌گردد و تنها بر پروردگارشان توکل دارند.» (انفال ـ 2) نوشتار حاضر فواید دنیوی و اخروی یاد خدا را تبیین می‌کند.

***

لازم به ذکر است که منظور از ثمرات، فوایدی است که ذکر خدا، آن را در پی دارد، نه اینکه هدف بنده از ذکر خدا این موارد باشد و تنها برای رسیدن به این موارد و دستیابی به پاداش آن، خدا را یاد کند؛ بلکه ذکری دارای ارزش و اعتبار است که از روی حبّ خدا و خشوع قلب باشد. یاد خدا سبب محبّت و اطاعت اوست. (تفسیر نور، ج1، ص100) و بنده با این ذکر، همنشینی با خدا را طلب می‌کند «الذّکرُ مُجالِسَ المَطلوب» (غرر الحکم و درر الکلم ، ج1، ص36) و نه چیز کمتری چون بهشت را. زیرا که مقصد و مقصود اصلی تنها خداست. بنابراین فواید و آثار ایجابی که مترتب بر یاد خدا می‌شود به قرار زیر است:

اوّل: حلال شدن گوشت قربانی

از فواید دنیوی یاد خداوند متعال، حلیّت گوشت حیوان مذبوح می‌باشد و در احکام شرعیّه نیز از شرایط ذبح، بردن نام خدا هنگام سربریدن حیوان توسّط ذابح می‌باشد و در قرآن 8 آیه بر این امر دلالت دارند که در ذیل می‌آوریم:

1- «از تو مى‏پرسند كه چه چيزهايى بر آنها حلال شده است. بگو: چيزهاى پاكيزه بر شما حلال شده و نيز خوردن صيد آن حيوان كه به آن صيدكردن آموخته‏ايد، چون پرندگان شكارى و سگان شكارى، هر گاه آنها را بدان سان كه خدايتان آموخته است تعليم داده باشيد از آن صيد كه برايتان مى‏گيرند و نگه مى‏دارند بخوريد و نام خدا را بر آن بخوانيد و از خدا بترسيد كه او سريع‌الحساب است»(مائده ـ 4)

2- (فَكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كُنْتُمْ بِآياتِهِ مُؤْمِنينَ)

«اگر به آيات خدا ايمان داريد از ذبحى كه نام خدا بر آن ياد شده است بخوريد» (همان ـ 118)

3- «چرا از آنچه نام خدا بر آن ياد شده است نمى‏خوريد و خدا چيزهايى را كه بر شما حرام شده است به تفصيل بيان كرده است، مگر آن گاه كه ناچار گرديد؟ بسيارى بى‏هيچ دانشى ديگران را گمراه پندارهاى خود كنند. هرآينه پروردگار تو به متجاوزان از حد، داناتر است» (انعام ـ 119)

4- «از ذبحى كه نام خدا بر آن ياد نشده است مخوريد كه خود نافرمانى است. و شياطين به دوستان خود القا مى‏كنند كه با شما مجادله كنند اگر از ايشان پيروى كنيد از مشركانيد» (همان ـ 121)

5- «از روى پندار گفتند: اينها چارپايان و كشتزاران ممنوع است. هيچ كس جز آنكه ما بخواهيم، نبايد از آنها بخورد. و اينها چارپايانى است كه سوار شدنشان حرام است و اينها چارپايانى است كه نام خدا را بر آنها ياد نكنند. به خدا افترا مى‏بندند و به زودى به كيفر افترايى كه مى‏بسته‏اند جزايشان را خواهد داد». (همان - 138)

6- «تا سودهايى را كه از آنِ آنهاست ببينند و نام خدا را در روزهايى معين به هنگام ذبح چارپايانى كه خدا رزق آنها ساخته، ياد كنند. پس از آنها بخوريد و بينوايان فقير را نيز اطعام كنيد» (حجّ ـ 28)

7- «براى هر امتى رسم قربانى كردنى نهاديم تا بدان سبب كه خدا از چارپايان روزيشان داده است، نام او را بر زبان رانند. پس خداى شما خدايى يكتاست، در برابر او تسليم شويد. و تواضع‏كنندگان را بشارت ده» (همان ـ 34)

8- «شتران قربانى را براى شما از شعاير خدا قرار داديم. شما را در آن خيرى است. و هم چنان كه بر پاى ايستاده‏اند نام خدا را بر آنها بخوانيد و چون پهلويشان بر زمين رسيد از آنها بخوريد و فقيران قانع و گدايان را اطعام كنيد. اينها را براى شما رام كرديم. باشد كه سپاسگزارى كنيد».(همان ـ 36)

دوّم: خدا به یاد انسان متذکّر

(فَاذْكُرُوني‏ أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لي‏ وَ لا تَكْفُرُونِ) «پس مرا ياد كنيد تا شما را ياد كنم. مرا سپاس گوييد و ناسپاسى من مكنيد» (بقره - 152)

ذكر خدا معناي وسيع و مصاديق فراواني دارد. انساني كه در تمامي لحظات زندگي به ياد ذات پاكي است كه سرچشمه تمام خوبي‌ها و نيكی‌ها است و به اين وسيله روح و جان خود را پاك و روشن مي سازد، خداوند نيز در تمامي مراحل زندگي و در اوج مشكلات و سختي‌ها او را تنها نمی‌گذارد.

سوّم: پیروزی بر دشمن

(يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا لَقيتُمْ فِئَهًْ فَاثْبُتُوا وَ اذْكُرُوا اللَّهَ كَثيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ) «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، اگر به فوجى از دشمن برخورديد پايدارى كنيد و خدا را فراوان ياد كنيد، باشد كه پيروز شويد» (انفال ـ 45) از نظر قرآن كريم ذكر خدا زمينه رستگاري انسان را فراهم مي سازد.

چهارم: آرامش قلبی و روحی

آرامش و اطمينان گمشده انسان امروزي است كه در آرزوي به دست آوردن آن مي باشد. قرآن كريم راه رسيدن به آرامش را به بشر معرفي مي‌نمايد: (الَّذينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ) «آنان كه ايمان آورده‏اند و دل‌هايشان به ياد خدا آرامش مى‏يابد آگاه باشيد كه دلها به ياد خدا آرامش مى‏يابد» (رعد ـ 28)

امروزه می‌بینیم که آرامش دغدغه هر خانواده‌ای است به ویژه در جوامع غربی که با مبانی دین مخالفند و قرآن دلیل این سرگردانی و بی‌آرامشی را، عدم یاد خدا بودن می‌داند و هرکس که یاد خدا بود، قلبش آرام می‌گیرد. آنچه مایه نجات انسان‌ها و آرامش قلوب است، وارستگی و گسستگی از دنیا و تعلّقات آن است که تنها با ذکر و یاد دائمی خدای تعالی حاصل می‌شود. (محمّد علی ایازی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، ج4، ص90)

در مورد ارتباط یاد خدا با زیاد شدن آرامش انسان‌ها در آیه‌ای دیگر چنین آمده است: (ثُمَّ تَلينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى‏ ذِكْرِ اللَّهِ) «سپس تن و جانشان به ياد خدا بيارامد» (زمر ـ 23)

آرامش به وسیله یاد خداوند مربوط به اهل ایمان است و افرادی که به آخرت ایمان ندارند، یاد خدا نه تنها سبب آرامش آنها نمی‌شود بلکه نفرت آنها را بیشتر می‌کند:

باران که در لطافت طبعش خلاف نیست

در باغ لاله روید و در شوره‌زار خس

چنانچه خداوند متعال می‌فرماید: «و بر دلهای‌شان پوشش‌هایی، تا آن را نفهمند و در گوش‌هایشان سنگینی و هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می‌کنی، آنها پشت می‌کنند و از تو روی برمی‌گردانند». (اسراء ـ 46)

و در آیه قبلی آمده است: (وَ بَينْ‏َ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالاَخِرهًْ) «آنان كه به قيامت ايمان نمى‏آورند»؛ و نشانگر این است که خداوند متعال غیر مؤمنان را مورد خطاب قرار داده است، کسانی که به آخرت اعتقاد و ایمانی ندارند.

و یا « هنگامی که خداوند به یگانگی یاد می‌شود، دل‌های کسانی که به آخرت ایمان ندارند مشمئزّ ( و متنفّر ) می‌گردد امّا هنگامی که از معبودهای دیگر یاد می‌شود، آنان خوشحال می‌شوند.» (زمر ـ 45)

پنجم: بصیرت و بینش درونی

آنان كه به ياد خدا هستند از وسوسه‌هاي شيطان متأثّر نمی‌شوند و ياد خدا سلاحي است كه از آنها در برابر شيطان محافظت مي نمايد (إِنَّ الَّذينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ) «كسانى كه پرهيزگارى مى‏كنند چون از شيطان وسوسه‏اى به آنها برسد، خدا را ياد مى‏كنند، و در دم بصيرت يابند» (اعراف ـ 201)

با توجه به اهميت «ذكر الهي» و نقش سازنده آن در پيشرفت معنوي انسان‌هاي مؤمن، خداوند مؤمنان را از توجه به اموري كه انسان را از ياد خدا بازمي‌دارد، برحذر مي‌دارد: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نکند! و کسانی که چنین کنند، زیانکارانند!» (منافقون - 9) بديهي است توجه به مال و زندگي دنيوي در صورتي نهي شده است كه انسان را از يادخدا باز دارد و به عبارت ديگر؛ هدف انسان در زندگي توجّه به آنها باشد ولي در صورتي كه انسان مراقب نفس خويش باشد و از اينها به عنوان وسيله براي رسيدن به سعادت ابدي استفاده كند، نه تنها مذموم نيست بلكه سفارش هم شده است . پس اموال و اولاد تا آنجا كه از آنها در راه خدا و براي نيل به حيات طيّبه كمك گرفته شود، از مواهب الهي هستند و مطلوب مي باشد اما اگر علاقه افراطي به آنها سدي در ميان انسان و خدا ايجاد كند، بزرگترين بلا محسوب مي شود و خسراني بزرگ است كه در آيه شريفه به همين معنا اشاره شده است.

ششم: غفلت‌زدایی

«پروردگارت را در دل خود به تضرع و ترس، بى‏آنكه صداى خود بلند كنى، هر صبح و شام ياد كن و از غافلان مباش» (اعراف ـ 205)

البته لازم به ذکر است که یاد خدا وقتی غفلت زدایی می‌کند که بدون تظاهر و سرو صدا باشد (تَضَرُّعاً وَ خيفَهًْ وَ دُونَ الْجَهْرِ)‏ (همان) وگرنه خودش نوعی سرگرمی و غفلت می‌شود. (تفسیر نفیس، ج4، ص387)

هفتم: رمز توبه

«و آن كسان كه چون مرتكب كارى زشت شوند يا به خود ستمى كنند، خدا را ياد مى‏كنند و براى گناهان خويش آمرزش مى‏خواهند و كيست جز خدا كه گناهان را بيامرزد؟ و چون به زشتى گناه آگاهند در آنچه مى‏كردند پاى نفشرند» (آل‌عمران ـ 135)

تا ذکر خدا نباشد، فرد متّقی نخواهد بود چون تنها ذکر است که تقوا بدان حاصل می‌شود و به عبارتی تنها راه سعادت، ذکر است. پس یقیناً دشمن دیرینه سعادت انسان، می‌کوشد تا ذکر را از یاد انسان ببرد و انسان را به گناه بیندازد «شیطان بر آنان مسلط شده و یاد خدا را از خاطر آنها برده آنان حزب شیطانند! بدانید حزب شیطان زیانکارانند!» (مجادله ـ 19)

قرآن کریم در بیان این مطلب، مسجد را مرکز ذکر بیان کرده و آنانی را که سعی در خراب کردن مسجد دارند، گناه‌کار دانسته و مستحق عذاب می‌داند. «کیست ستمکارتر از آن کس که از بردن نام خدا در مساجد او جلوگیری کرد و سعی در ویرانی آنها نمود؟! شایسته نیست آنان، جز با ترس و وحشت، وارد این (کانونهای عبادت) شوند. بهره آنها در دنیا (فقط ) رسوایی است و در سرای دیگر، عذاب عظیم (الهی) !!» (بقره ـ 114)

هشتم: نشانه خردمندان

خداوند متعال در آیه 190 از سوره آل عمران «مسلماً در آفرینش آسمان‌ها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه‌های (روشنی) برای خردمندان است.» در مورد خردمندان «اولی الألباب» سخن به میان آورده و سپس در آیه بعدی «همانها که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آن‌گاه که بر پهلو خوابیده‌اند، یاد می‌کنند و در اسرار آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند (و می‌گویند:) بار الها! اینها را بیهوده نیافریده‌ای! منزهی تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار!» برخی از ویژگی‌های آنها را مطرح می‌کند و یاد خداوند را در همه حال (ايستاده و نشسته و به پهلو) به عنوان اوّلین صفت، مطرح کرده است که نشان از اهمیّت فوق العاده آن دارد.

البته اینکه فردی در همه احوال به یاد خدا باشد مشکل است و احتیاج به ریاضت و مجاهده دارد و سوق دادن ذهن و خواطر نفسانی در همه احوال به یاد خداوند بسیار مشکل است «و في المثل: دُونه‏ خَرْطُ القَتاد» (لسان‌العرب، ج‏7، ص284) برای رسیدن به چنین هدفی باید مراقب باشیم که بر هر چیزی دل نبندیم زیرا که ذهن و خطورات آن، تابع دلبستگی‌های انسان‌هاست. انسان به هر چه تمایل داشته باشد، می‌اندیشد.

آدمی اسیر و بنده لذّت است و اهداف انسان‌ها بر اساس لذّت‌ها می‌باشد؛ لذّت‌ها هم مختلفند، همچون لذّات حیوانی و شهوانی و خوردن و نوشیدن و در یک «عَنْ أَبِي عَبْداللَّهِ (ع) قَالَ: حُبُ‏ الدُّنْيَا رَأْسُ‏ كُلِّ خَطِيئَهًْ» (محمّد بن على ابن بابويه(صدوق)، الخصال، ج1، ص25)

و لذّت‌های متعالی همچون رسیدن به بهشت و نعمت‌های آن. پس هر چه که لذّات متعالی‌تر گردند، خاطرات و یادهای انسان متعالی‌تر. خوشا به حال انسانی که محبوب او خداوند متعال و قرب الهی است.

تبارک‌له از این فتنه‌ها که در سر ماست

سرم به دنیا و عقبی، فرو نمی‌افتد

چنین انسانی همواره و در همه حالات به فکر خداوند می‌باشد (الَّذينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى‏ جُنُوبِهِمْ).

چندین سال گذشته وقتی که در درس اخلاق حضرت آیهًْ‌ الله مصباح یزدی (حفظه الله تعالی) در دفتر مقام معظّم رهبری واقع در شهر قم شرکت کردم؛ ایشان در شرح «خطبه قاصعه» از نهج البلاغه که علی (ع) می‌فرماید: «و همانا من از كسانى هستم كه در راه خدا از هيچ سرزنشى نمى‏ترسند، كسانى كه سيماى آنها سيماى صدّيقان، و سخنانشان، سخنان نيكان است، شب زنده‌داران و روشنى بخشان روزند، به دامن قرآن پناه برده سنّت‏هاى خدا و رسولش را زنده مى‏كنند، نه تكبّر و خود‌پسندى دارند، و نه بر كسى برترى مى‏جويند، نه خيانتكارند و نه در زمين فساد مى‏كنند، قلب‏هايشان در بهشت، و پيكرهايشان سرگرم اعمال پسنديده است» فرمودند که استاد ما علّامه طباطبایی از همین اشخاص بودند که دائماً به یاد خداوند بودند به طوری که گاهی از مواقع در درس کتاب را بسته و در یاد خداوند متعال فرو می‌رفتند»

نهم: ایجاد خوف

از فضایل اخلاقی، که علمای اخلاق بر تحصیل آن تأکید می‌کنند، خوف الهی است. این ویژگی یکی از عوامل از بین بردن غفلت در انسان‌ها بوده و محرّک خوبی برای انجام اعمال صالح می‌باشد. در آیه ذیل سه ویژگی برای مؤمنان بیان گردیده است که یکی از آنها تحصیل خوف با یاد خداوند متعال می‌باشد: «مؤمنان، تنها کسانی هستند که هر گاه نام خدا برده شود، دلهاشان ترسان می‌+گردد و هنگامی که آیات او بر آنها خوانده می‌شود، ایمانشان فزونتر می‌گردد و تنها بر پروردگارشان توکل دارند.» (انفال ـ 2)

و در آیه «همانها که چون نام خدا برده می‌شود، دلهایشان پر از خوف (پروردگار) می‌گردد و شکیبایان در برابر مصیبت‌هایی که به آنان می‌رسد و آنها که نماز را برپا می‌دارند، و از آنچه به آنان روزی داده ایم انفاق می‌کنند.» (حج ـ 35)

صفت خوفی که ناشی از یاد خدا باشد از ویژگی‌های مخبتین (تواضع‌کنندگان) بیان شده است.

دهم: همراهی پیامبر(ص)

خداوند متعال به پیامبرش امر می‌کند که همراه و همنشین با افرادی باشد که به یاد خداوند هستند و او را می‌خوانند «و همراه با كسانى كه هر صبح و شام پروردگارشان را مى‏خوانند و خشنودى او را مى‏جويند، خود را به صبر وادار» (کهف ـ 28) البته می‌توان از آیه به طور ضمنی هم دریافت کرد که چنین افرادی که به یاد خداوند هستند، صبور هستند زیرا که در آیه مذکور آمده است (وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ) (همان)

یازدهم: نور الهی

در آیه «آن نور در خانه‏هايى است كه خدا رخصت داد ارجمندش دارند و نامش در آنجا ياد شود و او را هر بامداد و شبانگاه تسبيح گويند» (نور ـ 36) برای خانه‌هایی که نور هدایت الهی در آنها وجود دارد سه ویژگی بیان گردیده است که ویژگی دوّم عبارت است از یاد نام خدا در خانه‌های مذکور توسّط ساکنین (وَ يُذْكَرَ فيهَا اسْمُهُ).

دوازدهم: مغفرت و اجر عظیم

«و مردانى كه خدا را فراوان ياد مى‏كنند و زنانى كه خدا را فراوان ياد مى‏كنند، آمرزش و مزدى بزرگ آماده كرده است» (احزاب ـ 35) در آیه مذکور از افراد و گروههای خاصّی نام برده شده است که مغفرت و اجر خداوند متعال شامل حال آنها می‌شود که یک دسته از این گروه‌ها مردان و زنانی هستند که بسیار به یاد خداوند هستند. در تبیین آیه مذکور می‌توان گفت که یاد خداوند سبب جلا و پاکی روح می‌شود و زمینه را برای صدور اعمال حسنه مهیّا می‌کند و اعمال نیک هم مغفرت و رحمت الهی را به دنبال دارد.

سیزدهم: تشبّه به فرشتگان

فرشتگان انواع مختلفی هستند و بر هر گروهی از آنها کار خاصّی داده شده است . دسته‌ای از فرشتگان هستند که به ذکر خداوند متعال مشغول هستند: «سوگند به آن فرشتگان كه ذكر خدا را مى‏خوانند» (صافات ـ 3) شرافت و منزلت این فرشتگان به حدّی است که خداوند در آیه مذکور بر آنها قسم یاد کرده است. بنابراین انسان‌هایی که ذاکر بوده و به یاد خداوند هستند، به چنین فرشته‌هایی تشبّه پیدا می‌کنند.

چهاردهم: رستگاری

«و چون نماز پايان يافت، در زمين پراكنده شويد و رزق خدا را طلب كنيد و فراوانش ياد كنيد. باشد كه رستگار شويد». (جمعه ـ 10)

از ثمرات و فواید اخروی یاد خداوند متعال، فلاح و رستگاری است. به این صورت که یاد خدا زمینه را جهت رستگاری آماده می‌کند زیرا هرچه انسان با خداوند متعال انس و الفت پیداکرد، به همان میزان شیطان عقب‌نشینی می‌کند.