* جدّ ابن ابی عقیل

درباره پدرش علی، اطلاعی در دست نیست، ولی در مورد جدش ابوعقیل، برخی می گویند: نامش یحیی بن متوکل (مدنی حذاء) است که ظاهرا زادگاه و محل فراگیری علم حدیث وی در مدینه بوده، لذا او را یکی از تابعان و محدثان دانسته اند. یحیی بن متوکل بعد از اینکه سالیان درازی در زادگاهش زندگی کرد، به شهر کوفه هجرت کرد و به کوفی مشهور شد.

برخی از تاریخ نویسان غیرشیعی به شدت به او تاخته، وی را در نقل حدیث ضعیف شمرده اند و به روایاتی که از او نقل شده است، اعتنا نکرده اند، در مقابل گروهی از عالمان شیعی، همین مسئله را نشانۀ گرایش او به اهل بیت (علیهم السلام) می دانند و شاید به همین دلیل از مدینه به کوفه (دیار محدثان شیعه) هجرت کرده بود.

ابوعقیل یحیی بن متوکل، با برخی از فرزندانش از کوفه به سرزمین عمان هجرت کرد و ظاهرا در سال 167ق. چشم از جهان فرو بست و به دیار باقی شتافت.

* وصی و معاصران

در اواخر سده سوم و اوائل سده چهارم -که تقریبا با دوره غیبت صغری منطبق است- محدثان برجسته و بزرگی در جهان تشیع پرورش یافتند و اخبار و روایات امام (علیهم السلام) را سامان دادند؛ این علماء نهضت عظیمی را در حوزه نشر اخبار به پا کردند.

برخی از آنان عبارتند از: احمد بن محمد بن خالد برقی قمی، (نویسنده محاسن و متوفای: 280 ق)، محمد بن حسن بن فروخ صفار قمی (نویسنده بصائر الدرجات و متوفای: 290 ق)، عبدالله بن جعفر حمیدی قمی (نویسنده قرب الاسناد)، علی بن بابویه قمی، محمد بن یعقوب کلینی (نویسنده الکافی و متوفای: 329) و جعفر بن محمد بن قولویه (نویسنده کامل الزیارت و متوفای 369).

این زمان از حیات فرهنگی دانشمندان شیعی، عصر گرایش به حوزه حدیث و رونق گسترش آن بود و ابن ابی عقیل که در چنین عصری زندگی می کرد، به کاوش در این میراث مکتوب پرداخت، اما با رویکردی جدید که سرفصل تازه ای در رشد علمی شیعه بود.

* ژرف نگری در فقه و اصول

ابن ابی عقیل مانند معاصران خود فقط به سر و سامان دادن به اخبار بسنده نکرد بلکه به تفکر و ژرف نگری در آنها پرداخت و در این راستا اصول فقه را فراگرفت و بر بنیاد این سازوکارها، احکام الهی از منابع چهارگانه آن (کتاب، سنت، عقل و اجماع) استنباط کرد و چنین است که جایگاه رفیع و والای او در حوزه اجتهاد - به معنای اصطلاحی - بی بدیل است.

* از منظر فقیه شناسان

آراء و اندیشه های فقهی ابن ابی عقیل در رشد فقه شیعی، نقش مهمی داشت و این حقیقت در کلام دانشوران علم رجال به خوبی بازتاب داشته است.

علامه حلی درباره وی می گوید: او فردی است فقیه، متکلم، چهره ای موجه و امامی برجسته که آراء و اندیشه های فقهی او را در جای جای کتاب های خود مطرح کرده ام.

او یکی از اعیان فقیهان و مجتهدان شیعه، و بزرگی از بزرگان این طائفه است، دانشمند کامل، فاضل گرانمایه، فقیه، متکلم، متبحر، استاد بزرگ فقه، دانشور فرزانه، چهره نامور شیعه، یکی از ستون های دانش، مؤسس در فقه، پژوهنده در دانش های دینی، اهل اندیشه در دانش های عقلی، فاضل و مشهور است.

از این رهگذر است که شیخ مفید (ره) با تمام عظمت خود، از ابن ابی عقیل ستایش می کند و علامه بحرالعلوم می گوید: مرتبه بلند و برازندگی این استاد فرزانه شیعی و عالم جلیل در دو حوزه فقه و کلام آن چنان رفیع و والا است که نیاز به بیان آن نیست.

اجازه روایت جعفر بن محمد بن قولویه قمی از ابن ابی عقیل

نجاشی می گوید: جعفر بن محمد بن قولویه قمی گفته است: حسن بن علی بن ابی عقیل در مکتبی به من اجازه داده است کتاب «المستسک بحبل آل الرسل» و سایر کتاب های او را روایت کنم. از کنیه های ابوعلی و ابو محمد شاید بتوان حدس زد که او فرزندانی بنام علی و محمد داشته است.

* آثار مکتوب

ابن ابی عقیل در راستای نشر، کتاب های متعددی در فقه و کلام و اثبات امامت امامان شیعه (ع) نوشت. از سخن نجاشی بر می آید که او کتاب های زیادی نوشته، ولی از میان آنها فقط دو اثر او در جامعه شیعه انتشار یافته است.

* «المستمسک بحبل آل الرسول (علیهم السلام)»: اثری فقهی و استدلالی است و در روزگار مصنّف نشر پیدا کرد. این کتاب نزد ابوالعباس نجاشی، شیخ مفید و شیخ طوسی و در دسترس آنان بود، حتی ابن ادریس نویسنده السرائر (متوفای 598) می نویسد: این کتاب که اثر بسیار جالب و ارزنده ای است، نزد من موجود است.

همین کتاب نزد شیعیان و پیروان اهل بیت (ع) معروف شده است.

* «الکر و الفر» این اثر بُعد کلامی دارد و برای اثبات امامت و خلافت بلافصل حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) و سایر امامان معصوم نوشته شده است.

نجاشی می گوید: این کتاب بسیار عالی و ملیح و مورد پسند است. تمام مسائل مورد اختلاف بین شیعه و اهل سنت را به گونه ای جالب روشن ساخته و مورد بررسی و پژوهش قرار داده است، من این کتاب را نزد استادم شیخ مفید قرائت کردم و او گوش فرا می داد.

این دو اثر تا اواخر سده ششم و نزد عالمان شیعی بود، ولی امروزه خبری از آن ها نیست.

* اولین مجتهد شیعی

ابن ابی عقیل اولین کسی است که استنباط احکام فقهی و مسائل شرعی را بر اساس قواعد کلی وارد در کتاب و سنت پایه گذاری کرد و از حدود عبارت های نصوص و الفاظ خارج کرد؛ بدون اینکه از اصول و قواعد کلی مورد رضایت اهل بیت (علیهم السلام) خارج شود.

در میان عالمان شیعی، مشهور است که او اولین کسی است که فقه را تهذیب و در آن اعمال نظر کرد و بحث فروع دین را از اصول آن جدا ساخت، پس از او ابن جنید اسکافی این روش را تدوام بخشید.

به گفته مرحوم استاد علی دوانی اگر ما ابن ابی عقیل را اولین مجتهد شیعی به معنای اصطلاحی و متعارف بنامیم، شاید سخنی بی مورد نگفته باشیم.

گرچه برخی از دانشوران معاصر می گویند ابن ابی عقیل نخستین مجتهد شیعی نیست بلکه ده ها سال پیش از او و در میان اصحاب امامان (ع) گروهی بودند که اجتهاد - رد فروع بر اصول - می کردند و در مسائل شرعی فتوی می دادند؛ مانند: یونس بن عبد الرحمن، ابان بن تغلیب و فضل بن شاذان و ... . اما به نظر می رسد آن گونه اجتهاد و فتوی در مسائل شرعی بسیار بسیط و محدود و در راستای برخی مسائل شرعی بود، ولی ابن ابی عقیل به شکل گسترده و در تمام ابواب فقه از عنصر اجتهاد مصطلح بهره جست.

* روش فقهی ابن ابی عقیل

روش فقهی ابن ابی عقیل، چنانکه از فتاوا و آرای او برمی آید، بر قواعد کلی قرآنی و احادیث مشهور و مسلم استوار بود. در جایی که قاعده کلی در قرآن بود و احیانا در پاره ای از اخبار انشائی برای آن ذکر شده بود، ولی کلّیت و عموم مزبور را حفظ نمی کرد به آن احادیث توجه نمی کرد، مگر اینکه آن احادیث قطعی باشد، البته در دوره وی وضع بسیاری از احادیث روشن بود و نظرات امامان در اصول و مبانی بنیادین حقوقی، به خاطر اختلافات روایتی دچار ابهام فراوان نشده بود. به همین دلیل بسیاری از روایات را که او در کتب خود به ائمه (ع) نسبت داده، مورد قبول دانشمندان شیعی پس از او قرار می گرفت.

از مبانی اجتهادی ابن ابی عقیل عمل نکردن به خبر واحد بود، او جز به خبر متواتر عمل نمی کرد، لکن در اخبار زیادی ادعای تواتر می کرد.

* شهرت جهانی ابن ابی عقیل و کتاب وی

ابن ابی عقیل، با نگارش کتاب گرانسنگ المتمسک بحبل آل الرسول (صلی الله علیه و آله و سلم) که مجموعه آرا و نظرات اجتهادی او در ساحت مسائل فقهی بود، گام نخست را در راستای ترویج و توسعه استنباط احکام شرعی برداشت. این اثر به سرعت جایگاه خود را در میان رهبران شیعی به دست آورد، به گونه ای که زبانزد خاص و عام شد و شیعیان برای عمل به وظایف دینی و مسئولیت شرعی خود، بدین کتاب مراجعه و به فتاوای ابن ابی عقیل به عنوان یک صاحب نظر و مجتهد عمل می کردند.

این کتاب که احتمالا در عمان یا بغداد تألیف شد، به دورترین قلمرو جهان اسلام هم رسید. نجاشی به عصر ابن ابی عقیل نزدیک بود و این کتاب را در میان کتاب های خویش داشت و آن را نزد استادش قرائت کرده بود.

وی مشهور بودن این میراث مکتوب را چنین بازگو می کند: کتاب «المستمسک بحبل آل الرسول» در مجامع شیعه و پیروان اهل بیت (علیهم السلام) چنان معروف است که هر کس از حاجیان خراسانی -(خراسان بزرگِ چندین سده قبل که شامل چندین کشور و پهنه وسیعی از جهان اسلام بود) - که به بغداد می آمدند، از این کتاب جست و جو می کردند و چندین نسخه از آن را خریداری و با خود به دیارشان می بردند.

* عنایت به آراء فقهی ابن ابی عقیل

در محیط علمی اندیشه های کسانی مور نقد و تحلیل قرار می گیرد که از متانت دلیل برخوردار باشد؛ از این رهگذر است که آرای فقهی ابن ابی عقیل عمانی در سرتاسر فقه مشاهده می شود و از دیرباز نوابغ بزرگ فقه شیعه، مانند ابن ادریس حلی، علامه حلی، شهید اول و شهید ثانی، محقق اول - صاحب شرایع - و سید محمد صاحب مدارک، و نویسنده جواهرالکلام عنایت ویژه ای به آنها داشته اند و مورد ارزیابی موشکافانه قرار می دادند.

اخیرا کتابی از ناحیه موسسه فقهی، تالیف شده است که در آن به تمام آراء او در کتابهای فقهی پرداخته شده است.

* رحلت

تاریخ و مکان رحلت و آرامگاه این عالم فرزانه نیز همچنین ولادت او نامعلوم است ولی آیت الله العظمی سبحانی می نویسد: ابن ابی عقیل در حدود 329 ق از دنیا رفت.

با تلخیص و ویراست از گلشن ابرار، جلد 8.