سنگ بنای آنچه امروز ما به عنوان «مسجد» می شناسیم، توسط رسول اکرم صلی الله علیه وآله و‌سلم گذاشته شده است. هجرت ایشان از مکه به مدینه، نقطۀ آغازی بود برای فرایند تأسیس و گسترش مساجدی که قرار بود عبادتگاه و محل گردهمایی مسلمانان باشند. حضرت محمد صلی الله علیه وآله و‌سلم در راه هجرت به مدینۀ مکرمه، حین اقامت در قریه ای به نام قبا (که در دوفرسخی جنوب مدینه قرار داشت) اولین مسجد جهان اسلام را با دستان خویش بنا کرد. از این مسجد امروز نیز به نام همان قریه و با عنوان مسجد قبا یاد می شود.
پس از آن نیز رسول اکرم صلی الله علیه وآله و‌سلم در بدو ورود به مدینه، این فرایند را ادامه دادند و اقدام به ساخت مسجدالنبی کردند و آن را محلی برای مبارزه با مشرکان قرار دادند. در خصوص تأسیس این مسجد می توان هدف اول تأسیس آن را شکل دهی جماعت به بهانۀ عبادت و هدف ثانویۀ آن را ایجاد فرصتی مناسب برای امور تبلیغاتی، وعظ و اندرز پیامبر دانست. مسجدالنبی قلب فعالیت های تبلیغی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مسلمانان شد. این نهاد مقدس در حقیقت برای حیات سیاسی و اجتماعی و پیدایش تشکلی سالم در جامعۀ آن روز، همچون قلبی تپنده بود. قضاوت و رسیدگی به دعاوی توسط پیامبر اسلام (ص) در مسجد صورت می گرفت. همچنین مذاکرات و گفت وگوهای سیاسی حضرت با افراد و هیئت های اعزامی از قبایل و طوایف گوناگون در مسجد انجام می گرفت و پیمان بیعت با تازه مسلمانان در مسجد منعقد می شد. (1)
حضرت علی علیه السلام نیز در مدینه و پس از آن در کوفه، در سطح وسیع تری از مسجد به عنوان مرکز تبلیغ معارف اسلامی و روشنگری مردم بهره می بردند. ایشان حتی کارهای مربوط به قضاوت و امور جنگی و بعضی امور حکومتی را در مسجد انجام می دادند. آن حضرت بارها در مسجد مدینه و کوفه و گاه نیز در مسجد بصره، به وعظ و سخنرانی پرداختند. بسیاری از خطبه های آن حضرت، که اینک در دسترس ما قرار دارد، در مسجد کوفه یا مسجدالنبی ایراد شده است. (2)
* نفوذ مدرنیته، اصلی ترین عامل تغییر ذائقه
بنابراین مسجد را می توان مهم ترین پایگاه تمدنی در جهان اسلام دانست که پیش از این دارای کارکردهای بسیار مهم سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی بوده است. این کارکردها قطعاً بیشتر و ملموس تر از آنچه امروز شاهد آن هستیم، بوده است که به دلیل مواجهۀ جامعۀ اسلامی با مسائل جدیدی چون فرهنگ مدرنیته، به مرور زمان، به فراموشی سپرده شده است.
آنچه در اینجا از نفوذ فرهنگ مدرنیته در جامعۀ ایران مراد است، بیشتر به جنبه های کارکردی آن اشاره دارد و البته در لایه هایی عمیق تر، مقوله هایی چون تغییر هویت ناشی از مدرنیته عاملیت پیدا می کند. در جوامع مدرن، آنچه بیشتر از همه مورد اهمیت است، نیازهای فردی انسان است. به تبع آن، کارکردی که مدرنیته در این زمینه دارد، فعال کردن مراکز تخصصی برای رفع یکایک این نیازهاست. حال اگر بخواهیم این فرایند تخصصی شدن را در ایران مرور کنیم، درخواهیم یافت که پیش تر مساجد جدای از رفع احتیاجات معنوی جامعه، کارکردهایی داشتند که موجبات رفع نیازهای مادی مراجعان خود را فراهم می کرد. این کارکردها گرچه اصل نبودند، اما در برآوردن احتیاجات روزمرۀ زندگی مردم جامعه نقش داشتند. کارکردها بخش هایی مانند مراکز درمانی، کتابخانه ها، تعاونی ها، صندوق های قرض الحسنه و در پاره ای از مواقع حتی مدارس و آشپزخانه ها از این دست موضوعات اند. جدای از این، مسائل مادی بسیاری از جمله مسائل مربوط به قضاوت و رفع اختلاف ها و برگزاری وصلت ها به واسطۀ روحانیون و هیئت امنای مسجد صورت می گرفت.
هرچند امروز در جامعه تمامی این کارکردها را مراکز مختلف به صورت تخصصی پیگیری می کنند، اما حل این مسائل در مسجد و حاشیۀ آن، مزایایی داشت که عموماً مراکز امروزی از آن بی بهره هستند. به عنوان نمونه، هرچند امروز اختلافات انسانی در مراجع انتظامی و قضایی حل می شود، اما هیچ گاه این مسئله نمی تواند جایگزین پدیده هایی چون ریش سفیدی و پادرمیانی شود که عموماً در مساجد یا به وسیلۀ بزرگان مساجد انجام می گرفت؛ چراکه هزینه های اختلاف در مراکز امروزی با کدورت طرفین و نهایتاً قضاوت حل خواهد شد، درحالی که واسطه شدن و ریش سفیدی بیشتر منجر به رفع کدورت و جاری شدن مجدد مودت می شد. در نمونه ای دیگر، نقشی که مساجد می توانستند در متصل کردن انسان های نیازمند و خیرخواه به هم داشته باشند، هیچ کدام از مؤسسات اعتباری و قرض الحسنۀ امروزی ندارند.
به همین دلیل، بسیاری از روحانیون و علمای بزرگ در گذشته ای نه چندان دور، مهم ترین وظیفۀ خود را امامت نماز جماعت مسجد می دانستند و همۀ فعالیت های اجتماعی-سیاسی خود را معطوف به آن مسجد می کردند. برای مثال، دربارۀ عارف پارسا، آیت الله احمدی میانجی، گفته شده است: «سخاوت و مساعدت او به مردم بی بضاعت و نیازمند، زبانزد همگان شده بود؛ چنان که بارها از علمای بزرگ شنیده شد که مسجد آیت الله احمدی میانجی، پناهگاه نیازمندان است. امکان نداشت کسی نیازمند باشد و دست خالی از آنجا برگردد. او مردمی بود و به مردم عشق می ورزید و با مردم می جوشید و خدمت به آن ها را بهترین عبادت می دانست.» (3)
در شرح حال عالم فرزانه، آخوند ملا عباس تربتی، نوشته اند: «او خود مرجع تظلم مردم و خانه اش دادگستری و پناهگاه آنان بود. مردم از دست حکام و خوانین به او تظلم می کردند و او با قدرت معنوی خود به شکایت آنان رسیدگی می کرد. خود را می کشت و به آب وآتش می زد تا به مردم خدمت کند و حاجتی را از کسی برآورد و گرهی از کاری بگشاید... او در تمام ۲۴ ساعت شب و روز، حتی بعد از نیمه شب زمستان و در نیمه روز تابستان، برای هرگونه کار شرعی و حاجتی که مردم داشتند، می شتافت و در راه انجام دادن این وظایف و خدمات، آنچه را که در نظر نداشت، فقط خودش بود.» (4)
* نقش کلیدی اجتماعی روحانیت
با توجه به آنچه به عنوان جایگاه اجتماعی حقیقی و ضروری مساجد بیان شد، حتماً می بایست بر نقش عنصر اصلی و کلیدی مساجد، یعنی روحانیت، تأکید کرد. برخی روحانیون از ویژگی های بسیج کنندگی و ارتباطات اجتماعی برخوردارند و می توانند نقش های ازدست رفتۀ مساجد را جبران کنند. ازاین رو بی دلیل نیست که اصلی ترین نقش در تعریف کارکردهای اجتماعی مسجد و احیای آنان را منوط به اعتقاد و توانمندی روحانیون بدانیم. در همین باره، امام خمینی رحمۀ الله علیه، ضمن تأکید بر حضور روحانیون در امور اجتماعی و سیاسی، می فرماید: «پیغمبر سفارش کرده است که باید اهتمام به امور مسلمین داشته باشید... امور مسلمین عبارت از امور سیاسی مسلمین است، امور اجتماعی مسلمین است، گرفتاری های مسلمین است و کسی که اهتمام به این نکند، به حسب آن روایت، فلیس بِمُسلم. و ما امیدواریم که لااقل از این دنیا نرویم و مشمول این نشویم که بگویند شما مسلم نبودید.» (5)
مؤلف «تاریخ انقلاب مشروطیت ایران» نیز دربارۀ جایگاه اجتماعی روحانیت شیعه در ایران می نویسد: «کلیۀ امور جامعه در دست روحانیون بود، معاملات به طور کلی و جزئی. عقد و نکاح را روحانیون اجرا می کردند، ارث به وسیلۀ آنان تقسیم می شد، حق امام و خمس که در حقیقت پرداخت مالیات بود، به آن ها داده می شد و کمتر فردی بود که در روز، گرفتار مشکلات و مسائلی نشود که حل آن به وسیلۀ استعلام و استغاثه از روحانیون میسر نگردد.» (6)
رهبر انقلاب نیز سال جاری در دیدار با مدیران، مدرسان و طلاب حوزه های علمیۀ استان تهران، با اشاره به نقش هدایتگر و میدانی روحانیت در عرصۀ خدمات اجتماعی، تأکید کردند که «حضور طلاب در خدمات رسانی به مردم، مدرسه سازی، بیمارستان سازی، کمک به مردم هنگام حوادث و دیگر عرصه ها، نیروهای مردمی را نیز به صحنه می آورد و منشأ خدمات خواهد شد.» ایشان این نقش را در کنار دو نقش مهم و اصلی «هدایت فکری و دینی» و «هدایت سیاسی و بصیرت افزایی»، از جمله اهم وظایف امروز روحانیت دانستند. حال با توجه به آنچه از جایگاه امروزی مساجد و امکان رشد این جایگاه اجتماعی توسط روحانیون مطرح شد و تأکید رهبر معظم انقلاب در این خصوص، توقع می رود اقداماتی عاجل و تأثیرگذار را در این زمینه شاهد باشیم. باید شرایطی فراهم شود که هم روحانیون و هم مساجد به کارکرد و وظیفۀ تاریخی و اجتماعی خود برگردد.
پی نوشت:
۱. سیمای مسجد، عبدالرحیم نوبهار، ص۲۱۸.
۲. همان.
۳. صادق حسن زاده، اسوه پارسایان، ص۴۰.
۴. حسینعلی راشد، فضیلت های فراموش شده، ص۲۴ و ۱۰۶.
۵. صحیفۀ امام خمینی رحمۀ الله علیه، ج۱۷، ص۴۰.
۶. مهدی ملک زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج۱، تهران، علمی، ۱۳۶۳، ص۳۵۹.
منبع:حوزه