مسجد نهاد عبادی ـ سیاسی در جامعۀ اسلامی است که از علائم دین مقدس اسلام، نخستین جایگاه علم و دانش، محل عبادت و مرکز تقوا و جهاد، جایگاه قاضیان، عالمان و مفسران، پایگاه بسیج، محل تعلیم و تربیت توده مردم، پایگاه تبلیغاتی اسلام و مرکز خدمات اجتماعی به مردم به شمار می‏‌رود.

مسجد جایگاه عبادت و پرستش خالصانه خداوند است:  «وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً» (جن، 18) مسجد جایگاه زمزمه و نجوای صادقانه با معبود است: «وَ أَقیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ» (اعراف، 29) عبادت و راز و نیاز با خداوند، نیاز واقعی و فطری هر انسان و مکمل، بلکه مقوم شخصیت اوست. گرچه عبادت در هر مکانی این نیاز روحی را به طور نسبی تأمین می‏‌کند، اما این نیاز در مسجد و عبادتگاه بهتر و کامل‌‏تر تأمین می‌‏شود.

آنگاه که مؤمن به مسجد وارد می‏‌شود، در فضایی آکنده از قدس و طهارت قرار می‏‌گیرد؛ خانه‏‌ای ساده و عاری از پیرایه‌‏های مادی، اما انباشته از جلوه‏‌های معنوی و الهی. حضور در مسجد، تمرین توجه به خداست. آزمون ترک دنیاست. امتحان مبارزه با نفس و ترک گناهانی همچون غیبت، سخن‏‌چینی، بیهوده‌‏‌گویی و مانند آنهاست.
در کتب روایی، احادیث زیادی در مورد اهمیت مسجد از معصومین علیهم‌‏السلام نقل شده است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «خَیْرُ الْبِقَاعِ‏ الْمَسَاجِدُ؛ بهترین مکان‏ها، مساجد است»، و فرمود: «الْمَسَاجِدُ مَجَالِسُ‏ الْأَنْبِیَاءِ؛ مساجد، جایگاه انبیاست»، «الْمَسَاجِدُ بُیُوتُ‏ الْمُتَّقِینَ؛ مساجد، خانه پرهیزگاران است». در دین اسلام مسجد جایگاه ویژه و نقش اساسی در تعلیم و تربیت جامعه و خصوصاً نسل جوان دارد و یکی از دلایل توجه قرآن و پیشوایان معصوم نسبت به آن و بیان فضیلت و ارزشش نیز به همین علت است.

مسجد در صدر اسلام مرکز سازماندهی، نظارت و برنامه‎ریزی امور مسلمین
با نگاهی گذرا به تاریخ صدر اسلام تا کنون، در ‏می‌‏یابیم که مسجد از آغاز پیدایش تاکنون به عنوان مرکز ثقل رسالت پیامبر، منشأ تحولات، خدمات و پایگاهی برای ابلاغ پیام‏های الهی و بسط رسالت پیامبر به شمار می‌‏رفته است. مسجد مرکز سازماندهی و نظارت و برنامه‌‏ریزی امور مسلمین بوده و در کنار اعمال و انجام فرائض دینی، مساجد به عنوان کانون فعالیت‏های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، قضایی و آموزشی محسوب می‏‌شده است. در طول تاریخ نیز نه تنها از کارکردهای آن کاسته نشده بلکه به فراخور زمان و مکان بر تعداد کارکردهای آن نیز افزوده شده است و این اماکن مقدس بیش از پیش به نقش‌آفرینی و تحول‏‌سازی در سطوح جامعه ادوار گذشته پرداخته است.

پیروزی ما برای اداره مسجد است
پیامبر اسلام(ص) به عنوان اولین امام مسجد، هیچ گاه نگاه تک‌‏بعدی و کارکرد صرفاً عبادی و مناسکی به مسجد نداشتند بلکه مسجد را به عنوان مکانی می‏‌دانستند که تمام امور مملکت را از آنجا اداره و هدایت می‏‌کردند. امروزه با توجه به اینکه نظام حاکم بر کشور ما نظامی است که غالباً شیوه‏‌ها و روشهای حکومت‏داری آن برخاسته از مبانی دینی و مسجد نیز پایگاه و خاستگاه بسط و ترویج دین‏داری و ولایت‏مداری است، باید بسیاری از امور مختلف جامعۀ اسلامی در مسجد تنظیم شود. حضرت امام خمینی (ره) نیز در همین ارتباط می‌‏فرماید: «از مسجد باید امور اداره بشود. مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ما درست کرد. این مراکز حساسی است که ملت باید به آن توجه داشته باشد و اینطور نباشد که خیال کنند حالا که ما پیروز شدیم دیگر مسجد می‏‌خواهیم چه کنیم. پیروزی ما برای اداره مسجد است.» (صحیفه امام، جلد13، ص15)

آبادانی مساجد مخصوص ایمان آوردندگان به خدا
بنیانگذاران مسجد، اداره‌کنندگان آن، خدمتگزاران، نمازگزاران مسجد و در یک کلام کسانی که آنان را اهل مسجد می‌‏نامیم، نقش مهمی در شایستگی و صلاح مسجد دارند. خداوند متعال شدیداً مشرکان وغیر مؤمنان را از هرگونه دخالتی در امور مساجد برحذر می‌دارد و می‌‏فرماید: «ما کانَ لِلْمُشْرِکینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ شاهِدینَ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ؛ مشرکان حق ندارند در حالی که به کفر خود گواهی می‏‌دهند مساجد خدا را آباد کنند».(توبه، 17.) عمارت مسجد هم از نظر لغوی و هم با توجه به آنچه مفسران گفته‌‏اند تنها به معنای بنای ساختمان مسجد و تعمیر آن نیست بلکه واژه «عمارت» دارای معانی گسترده است. در واقع هرگونه اقدامی که مایه گرمی و رونق مسجد باشد، عمارت و آبادانی آن به شمار می‌‏آید. خداوند متعال عمارت مسجد را منحصراً در اختیار مؤمنانی که دارای شرایط ویژه باشند، قرار داده و می‏‌فرماید: «إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّکاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللَّهَ؛مساجد خدا را تنها کسانی آباد می‏‌کنند که به خدا و روز واپسین ایمان دارند و نماز برپا می‏‌دارند و زکات می‌‏دهند و جز از خدا نمی‏‌ترسند».

راز فضیلت مسجد قُبا آن است که بنیانگذارانش از سر صدق و صفا آن را بنا نهاده‌‏اند و نمازگزاران آن نیز دوستدار پاکی و پاکیزگی بوده‌‏اند. خداوند در این باره می‎فرماید «فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا؛ در آن مردانى‏‌اند که دوست دارند خود را پاک سازند و خدا کسانى را که خواهان پاکى‏‌اند دوست مى‌دارد» (توبه108 ) واقعیت خارجی و معیارهای عقلی هم این را می‏‌گوید؛ زیرا زمین و سنگ و چوب و ابزاری که در بنای مسجدی همچون مسجد قبا به کار می‌‏رود، با آنچه در مسجد ضرار مورد استفاده قرار می‏‌گیرد، تفاوت ماهوی با یکدیگر ندارند. ایمان، تقوا و صفای درون بنیانگذاران مسجد است که سبب می‌‏شود مسجدی، مسجد قبا شود و برای همیشه دو رکعت نماز در آن، پاداش یک عمره را داشته باشد.( خسرو تقدسی نیا، مسجد در آیینه قرآن و روایات، ص17-19.)

مساجد ما باید کانون ارشاد و تبیین فرهنگ مبین اسلام باشد
در حال حاضر عملکرد مساجد مسلمین، با عملکرد مساجد مسلمین صدر اسلام بسیار فاصله گرفته است. در صدر اسلام مسجد به عنوان کانون اصلی تجمع مسلمین در رابطه با هر مسأله اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی بود، در حالی که در عصر کنونی به دلایل مختلف، مساجد کارآیی لازم را ندارد و جای تأسف دارد که مساجد ما که باید کانون ارشاد و تبیین فرنگ مبین اسلام باشد، تنها شکل یک نمازخانه را به خود گرفته و درهای آن فقط موقع نماز باز می‏‌شود. اگر رابطه افراد جامعه با مسجد پیوسته و مستمر شود و همگی در احیای فعالیتهای مسجد بسیج شویم به طور قطع بسیاری از مشکلات جامعه کنونی را نخواهیم داشت.( اسماء ایوبی ماهانی، شیوه‏های جذب جوانان به دین از دیدگاه آیات و روایات)

جهت اقبال مردم به مسجد، افراد و گروه‏‌های مختلفی از جمله خانواده، مدرسه، نمازگزاران و اهل مسجد، هیئت امنا و خادم مسجد، و از همه مهم‌تر امام جماعت مسجد دخیل‌اند که به هر کدام از آنان وظایف و مسئولیتهایی متوجه است که رعایت آنها تأثیر به سزایی در جذب جوانان به مسجد خواهد داشت.

خانواده در خصوص جذب فرزندان به مساجد نقش الگویی و سرمشق دارد.  مدارس نیز در جذب نوجوانان و جوانان به مساجد، نقش پل ارتباطی را ایفا می‏‌کنند. به هر میزان در مدارس به موضوع نماز جماعت و نمازخانه‏‌ها پرداخته شود، میزان رویکرد دانش‌‏آموزان به مساجد بیشتر خواهد بود. (اکبر رهنما، تبیین جایگاه مسجد در نظام اسلامی، مسجد نقطه وصل)  در این میان امام جماعت، دارای نقش ممتاز و ویژه است؛ زیرا او بار فکری، تربیتی و فرهنگی مسجد را بر دوش دارد.

بر پایه منابع اسلامی برای آنکه امام جماعت بتواند مسجد را در زمینه‏های گوناگون به پیش برد، باید از ویژگی‏های زیر برخوردار باشد:
1. عدالت: نیرویی درونی که او را از دست زدن به هر گونه گناه وآلودگی باز دارد.
2. مروّت: پرهیز از کارهایی که شخصیت او را در دیدگان خوار و بی‏‌مقدار سازد هرچند آن کارها گناه نباشد.
3. برخورداری از مراتب علمی لازم تا بتواند بار هدایت علمی ـ فکری مسجد را بر دوش گیرد.
4. برخورداری امام جماعت از تقوا و فضیلت‏های اخلاقی تا مسجد را در زمینه‏‌های تربیتی بارور کند.
5. سعه صدر و گشاده‌رویی در برخورد با قشرهای گوناگون و توان جذب آنان به اسلام و مسجد.
6. حضور منظم در مسجد به ویژه برای اقامه نماز.
7. خودداری از طولانی کردن برنامه‏‌ها مخصوصاً خود نماز.  امام علی علیه‌‏السلام فرمود: «آخرین سخن محبوبم پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با من این بود که علی جان! در نماز جماعت حال ضعیف‌‏ترین مأموم را مراعات کن»