سوره علق اولین سوره‌ای است که در آغاز رسالت در غار حرا بر پیامبر اکرم (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) نازل شده است.

در آیات 1 تا 5 می‌خوانیم:
بخوان به نام پروردگارت که آفرید. انسان را از علق آفرید. بخوان، که پروردگار تو (از همه کریم‌تر است، همان که به‌وسیله قلم آموخت. به انسان آنچه را نمی‌دانست آموخت.
در این آیات که نخستین آیات نازل‌شده بر پیامبر اکرم (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) می‌باشد، می‌بینیم که از قلم و آموختن، سخن به میان آورد. این بیان، نشانگر آن است که آغاز وحی خاتم پیامبران، طلوع علم است، طلوع فرهنگ است و طلوع تمدن، و قرآن از اول تا به آخر از علم و تفکر سخن می‌گوید.

در آیات 9 تا 19 سخن از کسی است که بنده‌ای را از نماز بازمی‌داشت. قرآن با لحن شدیدی به او تذکر می‌دهد که آیا وی نمی‌داند که خداوند (او را) می‌بیند؟ در ادامه آیات، آن فرد خطاکار و سرکش به‌سختی مورد تهدید قرار می‌گیرد.

سپس در پایان سوره خطاب به رسول اکرم (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) می‌فرماید:
هرگز چنان نیست (که آن انسان سرکش می‌پندارد)، او را اطاعت مکن، و سجده کن، و خود را (به خدا) نزدیک گردان.

درباره شأن نزول این سوره روایت است که:
(روزی) ابوجهل (به اطرافیان خود) گفت: راست است که محمد صورت خود را در حضور شما بر خاک می‌گذارد؟ گفتند: آری. گفت: سوگند به آن که باید به او سوگند خورد، اگر او را ببینم که چنین می‌کند، گردنش را لگدمال خواهم کرد!
در همان بین شخصی صدا زد که: محمد نماز می‌خواند. ابوجهل پیش رفت تا (به‌خیال خود) گردن رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) را لگدکوب کند. چیزی نگذشت که عقب عقب برگشت، در حالی که دستها را در مقابل صورتش گرفته بود! گویی از چیزی می‌ترسید و می‌خواست خود را حفظ کند!
از او پرسیدند: ای اباالحکم، چه شده است؟ گفت: بین من و او خندقی از آتش است و اینها بالدارانند.
رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) فرمود: به آن خدایی که جانم در دست اوست، اگر به من نزدیک می‌شد، ملائکه تکه تکه‌اش می‌کردند.
اینجا بود که خدای تعالی آیه: آیا دیدی آن کس را که بازمی‌داشت... تا آخر سوره را نازل کرد.

سوره علق، یکی از سوره‌های چهارگانه عزائم است، یعنی دارای سجده واجب است، که آخرین آیه این سوره می‌باشد.

پی نوشت:

کتاب گلستان سوره‌ها ــ ص190
محمدحسین جعفری