شب نزول قرآن
از مجموع برخی آیات قرآن و طبق روایات اهل‌بیت (ع)، قرآن کریم در شب قدر به صورت یکباره از لوح محفوظ بر بیت المعمور و یا قلب پیامبر اکرم (ص) نازل شده است. و در طول مدت 23 سال دوران نبوت پیامبر اسلام (ص) به صورت الفاظ نازل شده است.
شب آمرزش گناهان
آمرزش گناهان موضوع دیگری هست که در روایات به آن اشاره شده است؛ از پیامبر اکرم (ص) روایت کرده‌اند: «هر کس شب قدر را احیاء کند و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، تمامی گناهانش آمرزیده می‌شود» بنابراین برای کسی که می‌خواهد در مسیر و جبههٔ حق حرکت کند و قصد خدمت در حریم خداوند و اهل‌بیت (علیهم‌السلام) را دارد، فرصت خوبی هست تا بارهای خود را همچون سربازی که در تاریکی شب حرکت می‌کند، در این شبها سبک کند. اگر از این منظرها به این نوع احادیث دیده شود، برای ما بزرگ جلوه می‌کنند و فرصت را غنیمت می‌شماریم.
شب قدر، قلب ماه رمضان
موضوع دیگری که درباره فضیلت و جایگاه شب قدر در روایات به آن اشاره شده، نسبت دادن جایگاه «قلب» به شب قدر است. در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) وارد شده: شمار ماه‌های سال نزد خداوند، دوازده ماه است ...سرامدماه‌ها، ماه رمضاناست؛ فَغُرَّةُ الشُّهُورِ شَهْرُ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ؛ و قلب ماه رمضان، لیلةالقدر است وَ قَلْبُ شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَةُ الْقَدْر؛ این روایت گویای این است که در بین ماه‌ها، یک ماه شاخص‌ترتر (غُرَّةُ) است و آن ماه رمضان است و قلب این ماه، شب قدر است. اولین خاصیت قلب، تپنده بودن آن است، طوری که تمام رگ‌های بدن از خون ارتزاق می‌کند و اگر از کار بیفتد، تمام سیستم بدن از کار میفتد؛ لذا می‌توان گفت نه تنها ماه مبارک رمضان از شب قدر ارتزاق می‌کند بلکه تمام طول سال تابع شب قدر است. بنابراین اینکه در روایات فرموده‌اند مقدرات سال‌تان در این شب رقم می‌خورد، شاید ناظر بر این موضوع باشد که شب قدر، جایگاه قلب برای تمام ماه‌های سال دارد.
سَرور شبها
ویژگی دیگر این شب پر خیر و برکت نسبت به دیگر ایام سال، برتری و سیادت داشتن نسبت به آنهاست. از پیامبر (ص) نقل است: «لَیلَةُ القَدرِ سَیدَةُ اللَّیالِی»؛ شب قدر، سرور شبهاست. یا در روایات دیگر سیدالأیام را روز جمعه شمردند که با بررسی آثار و برکات آن روز در روایات، در می‌یابیمفضلیت و برتری که خداوند در این روز قرار داده، به روزهای دیگر قرار نداده، از جمله این روایت کهبه سند معتبر از حضرت رضا (ع) روایت شده: حضرت رسول (ص) فرمودند: روز جمعه سید و بزرگ روزهاست، خدا پاداش نیکیها را در آن روز دو برابر عطا «یُضَاعِفُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فی‌ها لْحَسَنَاتِ»؛ و گناهان را محو می‌کند و درجات را بالا می‌برد؛ «وَیَرْفَعُ فِیهِ الدَّرَجَاتِ» و دعاها را مستجاب می‌کند و سختیها را آسان و غمها را از دلها می‌زدایدو حاجت‌های بزرگ را روا می‌کند. حال در آثار و برکاتی که برای شب قدر در آیات قرآن و روایات وارد شده، برترین فضیلت‌ها را می‌یابیم، از جمله آنکه این شب نسبت به هزار ماه پر خیر و برکت‌تراست و بسیاری از برتری‌هایی که به این شب اختصاص داده‌اند، جایگاه سیادت و سروری آن را اثبات می‌کند.
اعمال شب قدر
اعمال مخصوص به شب قدر یا ایام ماه مبارک رمضان در واقع دارای دو جنبه است: اعمالی که مربوطه به مناجات و ادعیه می‌شود و اعمالی که مربوط به اعمال رفتاری یا ایمانی می‌شودکه سفارشها زیادی در این باب شده است. متأسفانه وقتی بحث اعمال ماه مبارک رمضان و شبهای قدر به میان می‌آید، آن بخش از اعمالی مدنظر قرار می‌گیرد که مربوط به مناجاتها و ادعیه است، ولی عمدتاً از جنبه رفتاری آن غافل هستیم. در ذیل پس از ذکر اعمال مناجات و ادعیه، برخی از اعمال که مربوط به حوزه رفتاری و ایمانی است را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
احیای شب قدر
از اعمالی که در طول سال، به خصوص شبهای مبارک رمضان و در رأس آن، شب قدر به آن سفارش اکید شده است، اِحیا و شب زنده‌داری است. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «مَنْ اَحْیا لَیْلَةَ الْقَدْرِ حُوِّلَ عَنْهُا لْعَذابُ اِلَی السَّنَةِ الْقابِلَةِ»؛ کسی که شب قدر را زنده بدارد، عذاب تا سال آینده از او روی می‌گرداند».
اما طبق نسخه مفاتیح الجنان، اعمال شب قدر دو گونه است: اعمالی که در هر سه شب انجام می‌شود و به اعمال مشترک معروف است و اعمالی که مخصوص هر یک از شبهای مبارک نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم است. اعمال مشترک عبارتند از: 1 غسل کردن که بهتر است مقارن غروب آفتاب غسل کرده و نماز عشاء با غسل خوانده شود.2 ـ خواندن دو رکعت نماز که در هر رکعت بعد از حمد، هفت مرتبه سوره توحید را خوانده و بعد از نماز هفتاد مرتبه گفته شود: اَستَغفُرِاللهَ وَاَتوبُ اِلَیهِ. 3 ـ قرآن مجید را باز کرده و در مقابل خود گذاشته و دعای زیر را بخوانید و بعد از آن حاجت خود را از خدا بخواهید. 4 ـ مصحف شریف (قرآن کریم) را بر سر گرفته و مناجاتی که در کتاب دعا وارد است را بخوانید و بعد از آن حاجت خود را از خدا بخواهید.
اعمال اختصاصی هر شب از شبهای قدر از این قرار است:
اعمال شب نوزدهم:
1 - صد مرتبه گفته شود: اَستَغفُرِ اللهَ رَبی وَاَتوبُ اِلَیه
2 - صد مرتبه گفته شود: اَللّهُمَّ العَن قَتَلَةَ امیرالمؤمنین
اعمال شب بیست و یکم:
1 - خواندندعای جوشن‌کبیر
2 - خواندن دعاهای وارده.
اعمال شب بیست و سوم:
1-خواندن سوره‌های مبارک عنکبوت، روم و دخان
2-هزار مرتبه خواندن سوره‌ی قدر
3-خواندن دعاهای جوشن، مکارم‌الاخلاق وافتتاح
4 - خواندن دعای سلامتی امام زمان (عج): (اللّهم کُنل ولیک الفرج)
منابع:
تفسیر قمی، ج 1، ص 239
کاشانی، تفسیر منهج الصادقین، ج 10، ص 308
حویزی، تفسیر نور الثقلین، ج5، ص 918