با نگاهی به وضعیت کشورهای دیگر این پرسش مطرح می‌شود که براساس آموزه‌های قرآنی و سنت‌های الهی، باید وضعیت مسلمانان بهتر باشد؛ زیرا برکات بر جامعه اسلامی نازل می‌شود. پس چه شده که جامعه اسلامی با مشکلات عدیده اقتصادی مواجه است؟ پاسخ این پرسش و راه‌حل این مشکلات براساس آموزه‌های قرآن در مطلب حاضر واکاوی شده است.

***

چرایی مشکلات اقتصادی در جامعه اسلامی

خداوند در آیات قرآن، یکی از خصوصیات جامعه اسلامی را بهره‌مندی از طیبات و برکات می‌داند.

اصولا جامعه ایمانی جامعه‌ای برخوردار از امنیت و آرامش و آسایش و رفاه است که خداوند را به عنوان یک مثل و نمونه برای جوامع دیگر معرفی می‌کند و می‌فرماید: و خدا شهری را مثل زده است که امن و امان بود ]و[ روز‌ی‌اش از هر سو فراوان می‌رسید، پس ]ساکنانش[ نعمتهای خدا را ناسپاسی کردند و خدا هم به سزای آنچه انجام می‌دادند، طعم گرسنگی و هراس را به ‌]مردم[ آن را چشانید. (نحل، آیه 112)

براساس این فرموده خداوند مردمی که دارای ایمان باشند و کفر و کفران نعمت نکنند، همواره از برکات الهی از جمله آرامش و آسایش برخوردار خواهند بود؛ اما وقتی کفر و کفران می‌کنند خداوند به جای امنیت غذایی و رفاه و امنیت و آرامش، آنان را گرفتار گرسنگی و ترس و ناامنی می‌کند. در حقیقت، رفتارها و کردارها و عملکردهای بشری است که موجب تغییرات عمده در زندگی خواهد شد. براساس آیه 11 سوره رعد تغییرات مهم در نفوس آدمی موجب تغییرات در جامعه و جهان می‌شود. پس اگر مردمی با از دست دادن نعمتی مواجه می‌شوند و نعمتی از دست می‌رود، باید آن را در تغییرات رفتاری و کرداری خود بجویند. (انفال، آیه 53)

بر طبق آیات قرآن، نعمت‌ها هرگز به نقمت تبدیل نمی‌شود، مگر آنکه مردم تغییراتی را در رفتار خود داشته باشند که موجب از دست رفتن نعمت و تبدیل به نقمت می‌شود. باید گفت این مردم هستند که نعمت را به نقمت تبدیل می‌کنند نه آنکه خداوند نعمت را از ایشان بگیرد. در آیه 112 سوره نحل با تاکید بر عملکردهای بشری نشان می‌دهد که علت مباشر در تغییر نعمت خود رفتارهای انسان است.

بر همین اساس خداوند در آیه دیگر به سنت‌های حاکم بر جهان و جامعه توجه داده و می‌فرماید: ولو ان اهل القری آمنوا واتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض ولکن کذبوا فاخدنا هم بما کانوا یکسبون؛ و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند، قطعا برکاتی از آسمان و زمین برایشان می‌گشودیم، ولی تکذیب کردند پس به ]کیفر[ دستاوردشان ]گریبان[ آنان را گرفتیم. (اعراف، آیه 96)

پس جامعه‌ای که مطابق سنت‌های حاکم بر جهان و جامعه حرکت کند، به سنت عقاب و عذاب گرفتار می‌آید و شرایط زندگی را بر خود سخت خواهد کرد.

به سخن دیگر، اگر کسی شراب مست‌کننده را عالماً یا جاهلاً بنوشد فرقی نمی‌کند؛ زیرا مست می‌شود؛ زیرا خاصیت آن چنین است؛ همچنین اگر کسی زهر را از روی علم و یا جهل بخورد، زهر در وی تأثیر می‌گذارد. پس دانستن و ندانستن در این امر تأثیری ندارد. ملتی که بر خلاف ایمان و تقوا حرکت کند، برکت از آن ملت می‌رود. البته درباره کسانی که می‌دانند و برخلاف آن دانایی خود عمل می‌کنند، باید گفت که وضعیت سخت‌تر خواهد بود.

راه‌های برون‌رفت از مشکلات اقتصادی

خداوند همان‌طوری که چرایی و علل مشکلات اقتصادی را بیان کرده، راهکارهای برون‌رفت از مشکلات را نیز روشن نموده است. از جمله این راهکارها عبارتند از:

1- ایمان و تکیه بر خدا: بی‌گمان ایمان مهم‌ترین عامل برون‌رفت از مشکلات از جمله مشکلات اقتصادی است. خداوند در همین آیات پیش گفته از جمله آیه 96 سوره اعراف و 112 سوره نحل بر این امر تأکید دارد؛ همچنین از آیه 28 سوره توبه به دست می‌آید که جامعه اسلامی باید به جای تکیه بر دیگران به خداوند و فضل الهی تکیه و اعتماد کند. اعتقاد به اینکه قبض و بسط اقتصادی در دست خداوند است، مهم‌ترین عامل در تحقق این راه برون‌رفت است. به سخن دیگر، مشیت الهی، منشأ توسعه و تنگناهای اقتصادی است. چنین باوری است که می‌تواند انسان را در مسیر کمالی قرار دهد و جامعه را از مشکلات رهایی بخشد. (بقره، آیه245؛ رعد، آیه26؛ اسراء، آیه30)

2- تقوا: براساس آیات پیش‌گفته تقوای الهی از دیگر عوامل حل مشکلات از جمله مشکلات اقتصادی است. خداوند در آیات 2 و 3 سوره طلاق می‌فرماید: هر کسی تقوای الهی پیشه کند خداوند برای او محل خروجی قرار می‌دهد؛ و از جایی که حسابش را نمی‌کند، به او روزی می‌رساند و هر کس بر خدا اعتماد کند او برای وی بس است. خدا فرمانش را به انجام رسانده است. به راستی خدا برای هر چیزی اندازه‌ای مقرر کرده است.

3- نظارت مستمر رهبران صالح: از دیگر عوامل برون‌رفت از مشکلات اقتصادی، نظارت مستمر رهبران صالح است. این نظارت مستمر بویژه در فعالیت مهم اقتصادی و طرح‌های سازندگی لازم و ضروری است؛ یعنی همان‌طوری که حضرت سلیمان(ع)، حضرت یوسف(ع) و حضرت ذوالقرنین(ع) در طرح سازندگی عظیم، نظارت مستقیم و مستمر داشتند با آنکه پیامبر بودند، بر رهبران صالح جامعه است تا بر کارها و طرح‌های بزرگ نظارت مستقیم و مداوم داشته باشند. (یوسف، آیه55 و 58؛ کهف، آیات 93 تا 97؛ سبا، آیات 12 و13)

4- برنامه‌ریزی درست مدیران صالح: مدیران صالح همان‌ طوری که در کلیات دخالت می‌کنند باید در برنامه‌ریزی مشارکت داشته باشند؛ زیرا بدون برنامه‌ریزی نمی‌توان امیدی به برونرفت از مشکلات بویژه بحران‌های عظیم اقتصادی داشت. (یوسف، آیات 47 تا 48؛ کهف، آیات 93 تا 97؛ سبا، آیات 12 و 13).

5- قطع واردات و اعتماد به منابع داخلی: از آیه 28 سوره توبه به دست می‌آید که حل مشکلات اقتصادی با واردات کالا شدنی نیست؛ بلکه با قطع واردات کالا و تکیه و اعتماد به منابع داخلی است که می‌توان از مشکلات اقتصادی رهایی یافت. امید به خارج از مرزها هرگز نمی‌تواند مشکلات را حل کند، بلکه بر مشکلات می‌افزاید هر چند که ممکن است در کوتاه مدت آثار مثبتی داشته باشد، ولی در بلندمدت موجب نابودی اقتصاد، این ستون اصلی خیمه، جامعه اسلامی می‌شود؛ خداوند در همین آیه 28 سوره توبه تاکید دارد که برخلاف تصور ساده برخی که گمان می‌کنند قطع واردات و تحریم اقتصادی و مانند آن موجب می‌شود تا جامعه اسلامی با بحران اقتصادی مواجه شود، باید گفت که قطع واردات و حتی تحریم، خود مهم‌ترین عامل تکیه بر خدا و منابع داخلی خواهد شد.

پس جامعه اسلامی نه تنها نباید از قطع واردات و یا تحریم بیمناک و نگران باشد، بلکه باید خوشحال باشد؛ از همین رو واردات و تکیه بر منابع خارجی و بیگانه بویژه بیگانگانی که دشمن جامعه هستند مورد نهی قرآن است.

6. پرهیز از اسراف و تبذیر: از جمله راه‌های برونرفت از مشکلات اقتصادی پرهیز از هرگونه اسراف و تبذیر است که موجب هدر رفت سرمایه‌های جامعه می‌شود. (اسراء آیه 26 و 27)

7. قناعت و میانه‌روی: اصولا اقتصاد، قوام بخش جامعه است و با قناعت و صرفه‌جویی به معنای مصرف درست کالا می‌توان بسیاری از مشکلات اقتصادی را حل و فصل کرد. از این رو میانه روی و قناعت در آیات و روایات مورد تاکید قرار گرفته است؛ زیرا این رویه موجب می‌شود تا جامعه به جای آنکه به دست دیگران توجه کند به همان چیزهایی که دارد بسنده کرده و برای رسیدن به خودکفایی تلاش کند. (فرقان، آیه 67)

8. پرهیز از روحیه تجاوزگری و قانون‌گریزی: از دیگر عوامل مشکلات اقتصادی تجاوزگری و قانون گریزی است. خداوند با اشاره به روحیه تجاوزگری و قانون گریزی ملت یهود بر این نکته تاکید می‌کند که راه برنروفت از مشکلات، ترک چنین روحیه‌ای است تا گرفتار سنت غضب الهی نشوند. (بقره، آیه 61)

9. انفاق و احسان: بر اساس آیات 17 تا 31 سوره قلم، ترک انفاق و احسان از اموال و عدم پرداخت حقوق واجب مالی موجب خشم خداوند و گرفتاری انسان و جامعه در مشکلات اقتصادی است، بنابراین راه برونرفت از چنین مشکلاتی انفاق و احسان است.

10. یتیم نوازی: بر اساس آیات 16 و 17 سوره فجر ترک یتیم نوازی عامل مشکلات اقتصادی و از دست رفتن برکت از مال است، لذا یتیم نوازی عامل رشد اقتصادی و برون‌رفت از مشکلات است.

11. ترک تنوع‌طلبی تبذیری و اسرافی: نوعی از اسراف و تبذیر، همان اسراف تنوع‌طلبی است. جامعه‌ای که گرفتار این نوع تنوع‌طلبی است هم گرفتار بحران و مشکلات اقتصادی می‌شود و هم‌ ناتوان از برون‌رفت از آن؛ پس باید آن رویه را ترک کند تا مشکلات اقتصادی‌اش برطرف شود. (بقره، آیه 61)

12- حکومت صالحان: حکومت فاسدان مهم‌ترین عامل در مشکلات اقتصادی است. خداوند در آیات 204 و 205 سوره بقره حکومت صالحان را مهم‌ترین عامل در حل مشکلات اقتصادی دانسته و بر آن تاکید می‌کند. مراد از حکومت صالحان تنها حکومت آنان در راس هرم قدرت نیست، بلکه در سطوح میانی تا پائین‌ترین سطح لازم است تا صالحان حضور و حکومت داشته باشند. در جوامعی که صالحان، فقط در رأس حضور دارند درحالی که کارگزاران در سطوح میانی و زیرین از افراد نامناسب و ناشایست هستند، نه‌تنها مشکلات حل نخواهد شد بلکه ناامیدی نیز تقویت می‌شود؛ زیرا گمان بر این خواهد شد که صالحان ناتوان از مدیریت یا خود، عامل فساد هستند.

13- ترک رباخواری: ویژه‌خواری و رباخواری و اختلاس و مانند آن از دیگر عوامل موثر در ایجاد اقتصاد بحرانی و شکست خورده است؛ بنابراین برای برون رفت از آن مشکلات باید نخست ریشه این گونه حرکات و رویه اقتصادی نامناسب گرفته شود. (بقره، آیه 275؛ روم، آیه 39؛‌ نساء، آیات 160 و 161)

14- عدالت: اگر بی‌عدالتی بویژه ظلم و ستم در حوزه سهم‌بندی اقتصادی مهمترین عامل در زمینه آسیب‌های اقتصادی باشد، باید گفت که عدالت مهمترین عامل در برونرفت از این مشکلات است که در آیات قرآن از جمله آیه 25 سوره حدید و نیز 34 سوره ابراهیم و مانند آنها به آن توجه داده شده است.

15- مدیریت خردمندان: باید اموال در دست خردمندان قرار گیرد و حکومت و مدیریت در دست آنان باشد نه سفیهان سبک مغزی که اموال ملی و شخصی را تباه کرده و بر باد می‌دهند. (نساء، آیه 5)

16- شکر نعمت: شکر نعمت به معنای استفاده درست از نعمت و به کارگیری آن برای رشد فردی و جمعی مردم است. پس باید ترک کفران نعمت به معنای پیش گفته شود، تا این گونه مشکلات اقتصادی نیز حل شود (ابراهیم، آیات 7 و 34؛ نحل، آیه 112؛ سباء، آیات 12 و 13)

17- عدالت اقتصادی: استفاده از موازین اقتصادی چون کیل و ترازو و متر و مانند آن باید در دستور کار قرار گیرد؛ زیرا کم‌فروشی و گران‌فروشی و مانند آن همان‌طوری که موجب سلب اعتماد می‌شود، غضب الهی را به دنبال دارد. پس برای رهایی از بحران‌ها و مشکلات اقتصادی باید بر عدالت اقتصادی به این معنا نیز توجه ویژه‌ای شود. (اعراف، آیه 85؛ هود، آیات 84 و 85 و آیات دیگر)

18- گردش سالم ثروت: برای رهایی از مشکلات اقتصادی باید انفال و ثروت ملی در تمام اقشار جامعه به گردش درآید و تنها در دست ثروتمندان و قدرتمندان نباشد؛ توجه به انفال و پرداخت یارانه‌های مستقیم و غیرمستقیم و حمایت از اقشار ضعیف و مستضعف از مهمترین راهکارهای قرآنی برای حل مشکلات اقتصادی است. (حشر، آیه 7)

19- اصلاح روابط اقتصادی: هرگونه رفتار فاسد و افساد در حوزه اقتصادی مشکل‌زا است؛ بنابراین باید در راستای اصلاح روابط اقتصادی تلاش شود تا مشکلات اقتصادی جامعه برطرف شود. (اعراف، آیه 85؛ هود، آیات 84 تا 88)

آنچه بیان شد تنها گوشه‌ای از راهکارهای قرآن برای برون رفت از مشکلات اقتصادی است.