«فاتحه» از ریشه «فتح»، و به معنی «گشاینده» و آغاز کننده است. از آنرو که قرآن با این سوره آغاز می‌شود، ان را «فاتحه الکتاب» به معنی «آغازگر کتاب خدا» نامگذاری کرده‌اند.
نام دیگر آن «حمد» است. «حمد» به معنای سپاس و ستایش در برابر عمل زیبایی است که کسی به اختیار خویش انجام می دهد. چون تمایم نعمت‌ها از خداست و همه خلقت و زیبایی‌های آفرینش از اوست، در این سوره خداوند مورد ستایش و حمد قرار گرفته است.
«اسم» به معنی نشانه و علامت است. «بسم الله» یعنی با نام و نشان خدا آغاز می‌کنم. «بسم الله» در این سوره، هم آغاز قرآن است و هم آغاز سوره حمد. آری خداوند کلام مبارک خویش و کتاب هدایتش را با گلواژه «الله» نشان می‌گذارد، و نیز سوره حمد و تمام سوره‌ها را.
«الله» در اصل «ال اله» بوده است. «اله» به معنی کسی است که مورد پرستش و عبادت و بندگی است. «الله» نام خداوند است که پدید آورنده هستی و تنها معبود به حق در جهان است.
«رحمان» و «رحیم» هر دو از کلمه «رحمت» گرفته شده‌اند. «خدای رحمان» یعنی خدایی که دارای رحمت بسیار است، و «خدای رحیم» یعنی خدایی که رحمت او دائم و پیوسته است.
خداوند رحمان است، چرا که رحمت او آنچنان گسترده است که شامل حال تمامی موجودات و انسانها اعم از مسلمان و کافر است.
خداوند همچنین رحیم است، یعنی رحمت او ثابت و باقی است. رحمت او نه تنها در این دنیا بلکه در آخرت نیز پدیدار و آشکار است، اما این نوع رحمت فقط شامل حال مومنان است.
خداوند، قرآن کریم کریم و سوره حمد را با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز می‌کند که یادآور رحمتِ گسترده و دائم اوست و نشان دهنده آن است که این کلام نیز خود از رحمت عام و باقی اوست. هر کس از آن هدایت جوید به رحمت الهی روی آورده است.
مقصود از این سوره حمد خداست، اما نه تنها به زبان بلکه با اظهار بندگی و درخواست کمک و هدایت از خداوند. کلامی است که خداوند به نیابت از بندگان خود گفته است تا به بندگان، ادب را در مقام اظهار عبودیت و بندگیف بیاموزد.
آغاز سوره حمد با «بسم الله الرحمن الرحیم» بدین معنی است که: پروردگارا، من حمد تو را با نام تو آغاز می‌کنم تا این سپاس و ستایش و اظهار بندگی من نشان تو را داشته باشد و خالص برای تو باشد.
«الحمد لله رب العالمین» یعنی: تمام حمدها و ستایش‌ها برای خداست، چرا که تمامی نعمت‌ها از اوست. خداست که سرچشمه تمام زیبایی‌ها و نعمت‌هاست. اوست که پروردگار جهانیان است.
«الرحمن الرحیم» تاکید دوباره بر رحمت بسیار و دائم خداست.
«مالک یوم‌الدین» یادآور روز جزا و فرمانروایی مطلق خدا در آن روز است.
آنکه این سوره را می‌خواند، وقتی به «ایام نعبد» می‌رسد با گفتن آن خود را در محضر خدا می‌بیند و اقرار می‌کند که: خدایا تنها تو را عبادت می‌کنیم و با گفتن «ایاک نستعین» هم آوا با تمامی بندگان، از درگاه خداوند یاری می جوید و از او می‌خواهد که در طریق عبودیت او و همه بندگان را مد کند و او را، تنها کمک و مددکار خویش می‌شناسد.
پس از آن از او می‌خواهد که او را در هر مرتبه از هدایت که هست، بیشتر به «صراط مستیم» هدایت کند، و در طریق استوار خویش قرار دهد. راه آنانکه در اطاعت و انجام دستورات دین توفیقشان داده است. راه انبیا، صدیقین، شهدا و صالحین که خدا به آنان نعمت داده است. نه راه آنانکه خود را از رحمت الهی دور داشته و مورد غضب قرار داده‌اند و نه شیوه آنانکه ره گم کرده‌اند و در زندگی به دنبال آب، اما گرفتار سرایند.
نام دگیر این سوره «ام الکتاب» است، یعنی مادر کتاب. گویا این سوره تمامی مفاهیم قکآن را به صورت خلاصه و فشرده در خود جمع کرده و چکیده قرآن است.
در روایتی از حضرت علی امیرالمومنین(ع) آمده است که از رسول خدا(ص) شنیدم:
«خدای تعالی فرمود: «فاتحه الکتاب»را بین خودم و بنده‌ام تقسیم کردم.  نصفش برای من و نصفش برای بنده من است؛ و بنده‌ام آنچه ]در این سوره[ درخواست می‌کند به او می‌دهم.»
هنگامی که می گوید: «بسم الله الرحمن الرحیم» خداوند عزوجل می‌فرماید: «بنده‌ام با نام من آغاز کرد، پس بر من است که کارهای او را به انجام برسانم و احوالش را مبارک گردانم.»
و چون می‌گوید: «الحمد لله رب العالمین» پروردگار متعال می‌فرماید: «بنده من مرا حمد گفت و اقرار کرد که نعمتهایی که از آن بهره‌مند است، از سوی من است، و بلاهایی که از او دور شده از لطف و احسان من است، من شما ]فرشتگان[ را گواه می‌گیرم که نعمتهای آخرت را نیز بر نعمتهای دنیا او اضافه کنم و بلاهای آخرت را از او دور کنم همانطور که بلاهای دنیا را از او دور کردم.»
و آنگاه که می‌گوید: «الرحمن الرحیم» خدای عزوجل می‌فرماید: بنده‌ام شهادت داد که من رحمان و رحیم هستم، من نیز شما را شاهد می گیرم که بهره او را از نعمت و رحمت خود فراوئان ساخته، نصیبش را از عطای خود بسیار گردانم.»
و چون می گوید: «مالک یوم الدین»، خدای تعالی می‌فرماید: «شاهد باشید همانطور که بنده‌ام اعتراف کرد به اینکه من مالک روز جزا هستم، روز حسابف حسابش را آسان گردانم، و نیکی‌هایش را قبول کرده و از گناهانش در گذرم.»
وقتی می‌گوید: «ایاک نعبد» خدای عزوجل می‌فرماید: «بنده‌ام راست گفت، و همانا تنها مرا عبادت کرد. شما ]فرشتگان[ را گواه می‌گیرم که قطعا در برابر عبادتش پاداشی دهم که هر کس که در عبادت راه مخالف او را رفته به حال او رشک برد.»
و آنگاه که می‌گوید: «و ایاک نستعین»، خدای تعالی می‌‌فرماید: «بنده‌ام تنها از من یاری خواست و به سوی من پناهنده شد. من نیز شما را شاهد می‌گیرم که او را قطعاً در کارش کمک کنم و حتماً در سخنی‌ها به فریادش رسَم و یقینا در گرفتاری ها دستش را بگیرم و یاری‌اش کنم.»
و چون می‌گوید: «اهدنا الصراط المستقیم...» تا آخر سوره، خدای عزوجل می‌فرماید: «دعای بنده‌ام برآورده است و درخواستش پذیرفته، همانا آنچه را درخواست کرد، اجابت کردم و آنچه را آرزو داشت به او عطا کردم و از آنچه بیم داشت ایمنش گردانیدم.»

پی نوشت:

کتاب گلستان سوره‌ها – ص 16
محمد حسین جعفری

منبع:تسنیم