عقیق:مشروح درس اخلاق آیت الله العظمی مظاهری در خصوص تفسیر آیۀ کریمۀ «فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقينَ» را منتشر می کند. پروردگار عالم وقتی اين انسان را ساخت، خودش به خودش فرمود: آفرين. بعد هم اين آيه را بر پيغمبر اکرم «صلی الله علیه وآله وسلّم» نازل کرد که عالم بشريت توجه به آن داشته باشند که خدا دربارۀ اين انسان فرموده است: «فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقينَ»[1] * درک کردن أحسن المخلوقين آفرين بر اين خدا که اين انسان را خلق کرده. خواه ناخواه وقتی خدا أحسن الخالقين باشد و به خود، آفرين بگويد، بايد اين انسان أحسن المخلوقين باشد. بايد چيزی و کسی بالاتر از اين انسان نباشد. اين انسان اگر خودش را گم نکند و خودش را بشناسد،که به آن معرفة النفس می گويند. در مرتبۀ اولش به آنجا می رسدکه در همين دنيا بالاترين لذت را دارد. نماز و رابطۀ با خدا برای او لذتی دارد که به جز خدا نداند. نماز برای او يک مکالمه و يک معاشقه با خدا می شود: «الرَّكعَتانِ فِى جَوفِ اللَّيلِ احَبُّ الَىَّ مِنَ الدُّنيَا وَ مَا فيِهَا»[2] پيغمبر اکرم «صلی الله علیه وآله وسلّم» می فرمايند: لذتم اين است که دو رکعت نماز شب برايم بهتر از دنيا و آنچه در دنياست. اگر ما خود را گم نکنيم و اگر راه را که برايمان تعيين کرده اند، برويم، می رسيم به اينجا. اين مربوط به پیامبر (ص) نيست و آن مقام ديگری دارد. اين برای ماست که ما بدانيم اگر راه را پيدا کرديم، اگر اين أحسن المخلوقين خودش را گم نکرد، در همين دنيا، بالاتر از بهشت، لذت دارد. در همين دنيا خدمت به خلقِ خدا برای او بالاترين لذتهاست. * لذتی امیرالمؤمنین (ع) چه بود؟ اميرالمؤمنين«سلام الله عليه» بعد از سقيفۀ بنی ساعده که بيست و پنج سال بود و شبانه روز ظلم به اميرالمؤمنين (ع) بود و چه ظلم های بالايی بود؛ از نظر ظاهر، غم و غصه و نگرانی برای اسلام عزيز بود، اما همين اميرالمؤمنين «سلام الله عليه» در اين بيست و پنج سال توانسته، بيست و شش باغ را به دست مبارک خودش غرس کند؛ و اين بيست و شش مزرعه و باغ را به خاطر فقرا و ضعفا و آبرومندان درست کرده بود. يعنی لذت خدمت کردن به خلق خدايش يک معجزه است. ما نمی توانيم تصور کنيم، اما حتماً هست که اميرالمؤمنين (ع) در بيست و پنج سال با آن همه ظلم ها و مشقت ها، اما خدمت به خلق خدا برايش به اندازه ای لذت دارد که باغ را با دست مبارک خودش آبياری می کند و مواظبت می کند و مثلاً يک مزرعه خرما می شود و اين مزرعه خرما را وقف می کند برای بينوايان. اين لذت است و اگر لذت نبود، نمی شد. انسان اگر درک کند که أحسن المخلوقين است، در نمازش دو رکعت نماز برايش از دنيا و آنچه در دنياست بالاتر است. از رابطه با مردم هم مثل رابطه با خدا لذت می برد و اين نيز رابطه با خداست، بيست و شش مزرعه درست می کند. از نظر خوراک و پوشاک و مسکن و ازدواج برای اميرالمؤمنين (ع) لذتی نيست، بلکه پوچ است. در زمانی که اختیار دو ثلث جهان را داراست اما موقع افطار ديدم مقداری نان جو و مقداری دوغ ترش است. راوی می گويد: رفتم و مهمان بودم پيش معاويه و موقع شام يک شام خاصی برايش آوردند و جمعيت زياد بود و غذا را در مقابل من گذاشت و گفت تو مهمان من هستی و اين غذا را تو بخور. گفتم اين غذا چيست. آنگاه شمرد و گفت بره بادام و بره پسته و غيره. راوی می گويد؛ گريه ام افتاد و گفتم؛ معاويه! چند وقت قبل ماه مبارک رمضان افطار مهمان اميرالمؤمنين (ع) بودم. خدمتکار يک غذای معمولی برای من آورد و غذای خاصی هم برای اميرالمؤمنين (ع) آورد. ديدم مقداری نان جو که از دست مبارکش تهيه می کرد و قدری دوغ ترش بود و نان را در اين دوغ می ريختند و می خوردند و حمد میکردند. من گِله کردم و به خدمتکار گفتم يک غذای معمولی مثل همين غذايی که برای من تهيه کرديد، برای اميرالمؤمنين (ع) هم تهيه می کرديد. آن خانم گريه کرد و گفت؛ نمی گذارند و حتی نمی گذارند قدری روغن زيتون به اين نان ها بزنيم. معاويه گريه کرد و گفت اسم کسی را آوردی که مثل او نيامده و نخواهد آمد. لذت مولا اميرالمؤمنين (ع) به غذايی که معاويه می خورد نيست، بلکه لذت اميرالمؤمنين (ع) در همان وقت که دو ثلث جهان زير نظر اوست، در نهج البلاغه در مقابل دوست و دشمن می فرماید: ای مردم! من شما را مستغنی و خودکفا کردم و از نظر خوراک و پوشاک و مسکن و ازدواج همه در رفاه هستيد و حتی من برای شما آب آوردم که در رفاه باشيد.[3] اين انسان است و انسان اگر راه را پيدا کند و متابعت از اميرالمؤمنين (ع) و امثال اميرالمؤمنين «سلام الله عليه» می شود و به اينجا می رسد که بالاترين لذت برايش اين است که ببيند مردم از نظر خوراک و پوشاک و مسکن و ازدواج در رفاهند. اين معنای: «فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقينَ»[4] است. اگر راه را پيدا کنيم، همۀ ما چنين خواهيم بود و زجر بکشيم از اين که ببينيم کسی گرسنه است و لذت ببريم از اين که بتوانيم دختری را شوهر دهيم يا پسری را زن دهيم. بالاترين لذت برای ما اين است. آنگاه می شود حضرت زهرا سلام الله علیها. همۀ شما می دانيد که حضرت زهرا (س) ازدواج کرد و پيغمبر اکرم «صلی الله علیه وآله وسلّم» به اميرالمؤمنين «سلام الله عليه» گفتند: چه داری؟؛ ايشان گفتند؛ هيچ ندارم و شمشيری و زره ای و شتری دارم. فرمودند: زهرا از شما چيزی نمی خواهد، اما مهريه را بايد شما بدهيد. زره را بفروش، آنگاه همۀ کارها درست می شود. زره را فروخت و آورد خدمت پيغمبر اکرم (ص) و آن حضرت چند نفر خانم امين را فرستاد برای تهيه جهيزيه و يک جهيزيه ضروری تهيه کردند و شد شصت و سه درهم. جهيزيه هفده قلم بود. يک پيراهن و يک فرش و يک قدح برای ضرورت و غيره. *عکس العمل پیغمبر(ص) هنگام روئیت جهیزیه حضرت زهرا(س) پيغمبر (ص) را خواستند که به جهيزيه نگاه کند و لذت ببرد. پيغمبر اکرم (ص) نگاهی به جهيزيه کردند و گريۀ شوق کردند و گفتند: خدايا! مبارک کن اين جهيزيه را که غالبش از گل است. بعد هم حضرت زهرا (س) شب عروسی آن پيراهن را به فقيری داد. در وقتی که حضرت زهرا (س) را به خانۀ شوهر می بردند، فقير آمد و از حضرت کمک خواست و حضرت زهرا (س) همان پيراهن عروسی را داد و با پيراهن کهنه به منزل اميرالمؤمنين (ع) رفت. اميرالمؤمنين (ع) هم توجه به اين چيزها نمی کردند. پيغمبر اکرم (ص) که آمدند، شايد برای سرمشق ما گفتند: زهراجان! پيراهن عروسی تو کجاست؟. گفت: خانمی از من چيزی خواست و من آن را دادم. پيغمبر (ص) فرمودند: چرا پيراهن دختریِ خود را ندادي؟. گفت برای اينکه قرآن می فرماید: خوب هر چيزی را به ديگران دهيد و من پيراهن عروسی ام را دادم. پيغمبر اکرم (ص) فرمودند: زهراجان! اين خانه کار دارد. کارهای خارج خانه برای اميرالمؤمنين و کارهای داخل خانه برای تو. حضرت زهرا خيلی خوشحال شدند. پيغمبر اکرم خداحافظی کردند و رفتند. يک جمله نقل می کنند که جمله خيلی شيرين است: «فَلَا يَعْلَمُ مَا دَاخَلَنِى مِنَ السُّرُورِ إِلَّا اللَّهُ بِإِكْفَائِى رَسُولُ اللَّهِ تَحَمُّلَ رِقَابِ الرِّجَالِ»[5] *لذا حضرت زهرا(س) خدا می داند چه قدر من خوشحال شدم از اين تقسيمی که پيغمبر اکرم (ص) کرد و فرمود: کارهای داخل خانه از تو و کارهای خارج خانه از اميرالمؤمنين باشد و اين لذت برای زهراست. اميرالمؤمنين علی«سلام الله عليه» در آن پنج سالی که حکومت پيدا کرد، خیلی زجر کشید؛ ای کاش اين حکومت را به اميرالمؤمنين (ع) نداده بودند؛ به اندازه ای که بلند بلند از دست اين مردم گريه می کرد که چه بلايی بر سر اسلام عزيز می آورند. اما همين اميرالمؤمنين (ع) لذت بالايی دارد که بتواند در نماز جمعه ادعا کند که من همه را در رفاه کردم. اسلام فقر ندارد و اگر مسلمان هست بايد فقر در ميان مسلمان نباشد و اگر فقر هست، تقصير خود ما مسلمان هاست. *حضرت زهرا(س) نمونه احسن الخالقین اميرالمؤمنين «سلام الله عليه» می فرمايند: ای مردم همه در رفاه هستيد، از نظر خوراک و پوشاک و مسکن و ازدواج [6]. آن هم حضرت زهرا«سلام الله عليها» که پيراهن عروسی را می دهد و خوشحال است و از اين که پيغمبر اکرم (ص) فرمودند: از خانه بيرون نيا، خوشحال است و لذت می برد. اين أحسن المخلوقين است و راه را پيدا کرده است و لذت هايش هم همين است و «خيراً من الدنيا و ما فيها» است يعنی لذت های آنها را نمی توان با دنيا مقايسه کرد. دنيا کجا و اين لذت ها کجا؟! بنابراين همان مرحله اول: «فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقينَ»[7] در همين دنياست، چه رسد که به عالم برزخ و عالم مرگ برسد که چه قدر لذت بالاست. يا برسد به روز قيامت که قرآن می فرمايد: روز قيامت پنجاه هزار سال است: «كانَ مِقْدارُهُ خَمْسينَ أَلْفَ سَنَةٍ»[8] امام صادق «سلام الله عليه» می فرمايند: اما برای مؤمن يک لحظه است. روايتی از پيغمبر اکرم «صلی الله علیه وآله وسلّم» هست که خيلی برای همه اميدوار کننده است. *کهنسالان چگونه جوان می شوند پيغمبر اکرم «صلی الله علیه وآله وسلّم» می فرمايند: به خدا قسم لذتی که مؤمن در روز قيامت در صف محشر می برد، پنجاه هزار سالش يک لحظه است و آن لحظه بالاترين لذت هاست. برای شيعيان اميرالمؤمنين«سلام الله عليه» لذت يعنی اين. وقتی صف محشر تشکيل شد که يک لحظه تشکيل می شود، اميرالمؤمنين «سلام الله عليه» با آن سعۀ وجودی می آيد و انشاءالله بالای سر شما میآيد و شما را بيدار میکند و مهر ولايت را به پيشانی شما می زند و بعد يک دسته از ملائکه با احترام خاصی اين انسان را لب حوض کوثر خدمت حضرت زهرا «سلام الله عليها» می آورند و حوض کوثر حقيقت زهراست: «إِنَّا أَعْطَيْناكَ الْكَوْثَرَ»[9] بعد قرآن می فرمايد ما کوثر را به تو داديم، نماز بخوان: «فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَ انْحَرْ»[10]. همۀ اين نکته ها خيلی چيزها را به ما می فهماند. بالاخره اين را می آورند لب حوض کوثر و از دست اميرالمؤمنين «سلام الله عليه» و آن سعۀ وجودی که محشر را گرفته، در اينجا يک ليوان آب به اين خانم و آقا میدهند، آنگاه اگر پير است، جوان میشود و اگر نازيباست، زيبا می شود و اگر مريض است، سالم می شود و حتی اگر صفات رذيله رسوخ کرده و هنوز ذوب نشده، آب کوثر آن را ذوب می کند و اين از آن لذت ها خيلی بالاتر است، آنگاه اعراف که يک سوره دربارۀ آن هست، تماشا برای اين خانم و آقا می شود. روايت می گويد: «كانَ مِقْدارُهُ خَمْسينَ أَلْفَ سَنَةٍ»[11] برايش يک لحظه است. راوی می گويد خدمت امام صادق «سلام الله عليه» آمدم و از اين آيه سؤال کردم و امام صادق (ع) فرمودند: پنجاه هزار سال است و پنجاه پليس راه دارد و هر پليسی هزار سال طول می کشد. می گويد من وحشت کردم و گفتم پنجاه هزار سال و پنجاه پليس راه هست! امام صادق فرمودند: اما برای مؤمن يک لحظه است. يعنی لذت به اندازه ای است که پنجاه هزار سالش يک لحظه است. اين هنوز در محشر است و به دنبال اميرالمؤمنين «سلام الله عليه» به بهشت می رود. قرآن می فرمايد: همه بايد از جهنم بگذرند و به بهشت برسند. جهنّم احترام خاصی به او می کند و وارد بهشت می شود. بهشت که معنايش اين است که هرچه بخواهد آنجا هست و هرچه نخواهد در آنجا نيست. اين بهشت است با آن همه آيات در قرآن. اما اين بهشت برای او کوچک است. به اين می گويند: کسی که راه را پيدا کرد و فهميد که: «فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقينَ»[12] يعنی چه؟ و فهميد که أحسن المخلوقين در قرآن يعنی چه؟ و بهشت برايش کوچک است. حتی می رسد به آنجا که اعتنا به بهشت ندارد و بهشت از دست او شکايت می کند. خدا جواب بهشت را می دهد که بگذار بنده ام منغمر در عالم وحدت است و لذت ببرد.[13] *تکامل در بهشت توقف ندارد اين کافی نيست و به قول حضرت امام«رضوان الله تعالی عليه» تازه اول کار است و سير من الحق الی الحق است. اين سير من الحق الی الحق، خيلی معنا دارد و هر قدم آن از بهشت و آنچه در بهشت است، بالاتر است. اصلاً نمی توان از نظر لذت و تکامل حساب کرد. تا خدا خدايی می کند اين هم تکامل می کند و توقف ممنوع است. معنای توقف ممنوع سير من الحق الی الحق است. بزرگان نظير حضرت امام ها، منزل ديگری هم پيدا کرده اند به نام منزل سير من الحق فی الحق. البته نمی توانم اين را بفهمم و بفهمانم، اما هست برای زهراها و اميرالمؤمنين ها و برای شيعيانِ به راستی خلّص و برای کسانی که به راستی اين حرف ها را درک کرده اند و برای کسانی که به راستی درک کرده اند برای اين دنيا خلق نشده اند و اين دنيا وسيله است. دنيا بُراق است. مثل اينکه برای پيغمبر اکرم (ص) بُراق آورده اند و سوار اين بُراق شده و به جايی رفته که حتی جبرئيل متوقف شده است. گفت جبريلا بيا اندر پی ام گفت رو رو من حريف تو نی ام اين برای امت پيغمبر (ص) است و برای شماست، اگر پيدا نکنيد خسارت کرده ايد. خيال کرده ايم برای خوراک و استراحت ها و تجمل گرائي ها و لذت های زودگذر خلق شده ايم، اما معلوم است که خيلی ضرر می کند که بُراق نداشته باشد برای حرکت و يا اگر داشته باشد متوقف شود. لذا به عرش خدا می رسد. اين همه در قرآن عرش خدا آمده، احدی تا حال نتوانسته معنا کند که عرش يعنی چه؟ و يا لوح و قلم يعنی چه؟ اينها مراتبی برای ماست که طی کنيم و به خدا برسيم. تا خدا با ما حرف بزند و ما با خدا حرف بزنيم و ما سير من الحق الی الحق، بلکه به قول بزرگان سير من الحق فی الحق داشته باشيم و هر قدمی از آن سير از دنيا و آنچه در دنياست بالاترست و يا از آخرت و آنچه در آخرت است، بالاتر است. تقاضا دارم مخصوصاً جوان ها در اين بحث ها قدری کار کنيد و فکر کنيد. البته آسان است و خيال نکنيد که مشکل است. اگر انسان در راه بيفتد خدا کمکش می کند: «وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً ، وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ»[14] خدا کمک می کند و خدا راه را می نماياند و خدا سُبل السّلام را به ما می فهماند: «قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبينٌ ، يَهْدي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ يَهْديهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ»[15] *با وجود 700 تفسیر عربی هنوز قرآن بکر است يک دفعه حضرت امام در درس اخلاق می فرمود؛ از «قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ»[16] می فهميم يعنی قرآن و «كِتابٌ مُبينٌ»[17] يعنی قرآن و از «سُبُلَ السَّلامِ»[18] می فهميم يعنی راه های سلامتی و اما در «وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ يَهْديهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ»[19] لنگ می شويم و انسان نمی تواند بفهمد، اما از نظر لفظی چيزی را درست می کند. لذا خيال نکنيد ما تفسير قرآن می دانيم و کسی هم تا حال ادعا نکرده که تفسير قرآن می داند. در يکی از کلمات ابن عربی دارد که هفتصد تفسير بر قرآن نوشته شده و هنوز قرآن بکر است. حضرت امام (ره) می فرمود: از آن زمان تا حال هفتصد تفسير نوشته شده، اما قرآن هنوز بکر است. قرآن وقتی ترجمه و تفسير می شود که صاحب قرآن، تالی تِلو قرآن بيايد. يعنی انشاء الله به دست ما و به رهبری امام زمان (عج) پرچم اسلام روی کرۀ زمين افراشته شود و حکومت از امام زمان (عج) شود و رجعت بيايد و حکومت از اهلبيت «سلام الله عليهم» شود و حضرت زهرا«سلام الله عليها» همه کاره شود و فرماندۀ کل قوا حضرت زهرا (س) شود و آن گاه حضرت زهرا (س) برای ما تفسير می گويند. اين چه قدر لذت دارد و شيرين است. پيغمبر اکرم می فرمود فرزندم مهدی می آيد و «يرکب و يرقی الاسباب اسباب السموات السبع و الارضين السبع» يعنی مهدی سوار می شود و انشاء الله با شما حرکت می کند و از عرش و کرسی و قلم و غيره می گذرد و به آنجا می رود که خدا بخواهد. *هرکس بهشتی نشود جداً خسارت است اين لذت است و معنای: «فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقينَ»[20] است و اين، مراتب لذاتی است که برای انسان هست و هرکه به اين مراتب نرسد، لاأقل هرکه بهشتی نشود، جداً خسارت است. انسان خودش را به هيچ فروخته است. اميرالمؤمنين«سلام الله عليه» جملۀ شيرينی دارد و می فرمايد: «من كانَت هِمَّتُهُ ما يَدخُلُ بَطنَهُ كانَت قِيمَتُهُ ما يَخرُجُ مِنهُ»[21] هرکس لذتش اينها باشد که ما می گوييم و قيمتش همان باشد که از شکمش بيرون می آيد. به راستی چنين است: «قِيمَتُهُ ما يَخرُجُ مِنهُ» در روايات می شود جيفه يعنی مُردار[22]. همه اينها را گفته اند. هم لذت هايش و هم ألم هايش را گفته اند و همه و مخصوصاً اهل بيت «سلام الله عليهم» برای شيعه اينها را گفته اند و مواظب باشيد ناگهان خود را ارزان نفروشيد و مواظب باشيد ناگهان نرسد به آنجا که اميرالمؤمنين (ع) بفرمايند: «من كانَت هِمَّتُهُ ما يَدخُلُ بَطنَه كانَت قِيمَتُهُ ما يَخرُجُ مِنهُ»[23] البته کار می خواهد و مشکل نيست و ما خلق شده ايم برای اين که به اينجاها برسيم. اما ما مشکل می کنيم و نماز برايمان سنگين است و خدمت به خلق خدا برايمان سنگين است و الاّ برای همين خلق شده ايم که خدا به ما آفرين بگويد. البته گفته است و معنای: «فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقينَ»[24] همين است، خدا می فرماید: آفرين بر من که اين انسان را خلق کردم. پی نوشت: [1]. المؤمنون، 14: «آفرين باد بر خدا كه بهترين آفرينندگان است.» [2] .وسائل الشيعة، ج 8، ص 156 [3] . مناقب آل أبي طالب«ع»؛ ج 2، ص 99. [4]. المؤمنون، 14: «آفرين باد بر خدا كه بهترين آفرينندگان است.» [5]. قرب الإسناد، ص 25. [6] . مناقب آل أبي طالب«ع»؛ ج 2، ص 99. [7]. المؤمنون، 14: «آفرين باد بر خدا كه بهترين آفرينندگان است.» [8]. المعارج، 4: «مقدارش پنجاه هزار سال است به سوى «او» بالا مى روند.» [9]. الکوثر، 1: «ما تو را [چشمه] كوثر داديم.» [10]. الکوثر، 2: «پس براى پروردگارت نماز گزار و قربانى كن.» [11]. المعارج، 4: «مقدارش پنجاه هزار سال است به سوى «او» بالا مى روند.» [12]. المؤمنون، 14: «آفرين باد بر خدا كه بهترين آفرينندگان است.» [13] . ارشادالقلوب، ج 1، ص 200. [14]. الطلاق، 2و3: «و هر كس از خدا پروا كند، [خدا] براى او راه بيرون شدنى قرار مى دهد. و از جايى كه حسابش را نمى كند، به او روزى مى رساند، و هر كس بر خدا اعتماد كند او براى وى بس است.» [15]. المائده، 15و16: «قطعاً براى شما از جانب خدا روشنايى و كتابى روشنگر آمده است. خدا هر كه را از خشنودى او پيروى كند، به وسيله آن [كتاب] به راه هاى سلامت رهنمون مى شود، و به توفيق خويش، آنان را از تاريكي ها به سوى روشنايى بيرون مى برد و به راهى راست هدايتشان مى كند.» [16]. المائده، 15: «قطعاً براى شما از جانب خدا روشنايى آمده است.» [17]. المائده، 15: «كتابى روشنگر» [18]. المائده، 16: «راه هاى سلامت» [19]. المائده، 16: «آنان را از تاريكي ها به سوى روشنايى بيرون مى برد و به راهى راست هدايتشان مى كند.» [20]. المؤمنون، 14: «آفرين باد بر خدا كه بهترين آفرينندگان است.» [21]. غرر الحكم، ج 2، ص 217. [22] . قال اميرالمؤمنين عليه السلام: ما لابن آدم و للعجب، اوّله نطفة قذرة، و آخره جيفة مذرة، و هو بين ذلك يحمل العذرة. غرر الحكم، ج 2، ص 272. [23]. غرر الحكم، ج 2، ص 217. [24]. المؤمنون، 14: «آفرين باد بر خدا كه بهترين آفرينندگان است.» پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مظاهریمنبع:حوزه