عقیق: چنگیز حبیبیان برخلاف بسیاری از خوانندگان موسیقی، خوانندگی را از مداحی و نوحه سرایی آغاز کرد. او نزد پدرش حاج قربانعلی حبیبیان متخلص به داننده، نوحه سرایی برای امام حسین(ع) را آغاز کرده‌ و یادآوری این مساله نه تنها برایش کسرشان نیست بلکه به این هنر خود افتخار می‌کند. این خواننده که هم اکنون در مقطع کارشناسی ارشد معماری تحصیل می‌کند، برای مداحی علاوه بر پدرش، نزد دیگر بزرگان این عرصه هم آموزش دیده است.

حبیبیان که در ابتدا موسیقی را از پدرش آموخت، سپس نزد کرامت اصلانی، شاهپور رحیمی، صبحدل، حسن‌زاده و حاتم عسگری آواز را فرا گرفت و فعالیت حرفه‌ای خود را از سال ۶۶ در رادیو معارف آغاز کرد. او از سال ۷۰ در مرکز موسیقی صدا و سیمای جمهوری اسلامی مشغول به کار شده است. این هنرمند که مداحی را بخشی از هنر خواندن می‌داند، در این باره با ما به گفت‌وگو نشست.

*متاسفانه امروزه تعریف درستی از مداحی نمی‌شود چرا که به وضوح نمی‌تواند معنای این هنر را تفهیم کند. به عنوان کسی که در این زمینه تجربه دارید، فکر می‌کنید دقیق‌ترین، جامع‌ترین و کامل‌ترین تعریفی که از مداحی می‌توان گفت، چیست؟

بله کاملا صحیح می‌فرمایید. متاسفانه تعریف درستی امروزه از مداحی وجود ندارد. مداحی، سوز و گدازخوانی نیست اما این در جامعه جا افتاده است که هر کس مداحی می‌کند، به تعبیری سوز و گداز خوانی می‌کند. درحالی که مداح به معنای ستایشگری است و سوز و گداز خوانی در واقع مرثیه‌سرایی است برای کسانی که از دنیا می‌روند، مردم در سوگ نشسته و برای آن زبان می‌گیرند و می‌خوانند که در ترکی ما آن را اوخشاما می‌گوییم. صاحبان عزا در اوخشاما خوانی به نوعی سوز و گداز خوانی می‌کنند اما مرثیه سرایی در خصوص اهل بیت(ع) از ردیف آواز خاص خودش که جزء موسیقی آیینی است، منشعب می‌شود.

*آیا آن‌چه امروزه از آن تحت عنوان مداحی عنوان می‌شود، به معنای واقعی مداحی است؟ یعنی می‌توان از این هنر یاد کرد و با افتخار به مداحی‌هایی که امروزه در جامعه رواج دارند، اشاره کرد؟

متاسفانه خیر! این‌هایی که امروزه به عنوان مداحی به خورد مردم داده می‌شود، غالبا مداحی اهل بیت(ع) نیست، چون ما به جای مدح و مناقب و منزلت و جایگاه والایی که اهل بیت(ع) در نزد خداوند متعال دارند، کمتر اشاره می‌کنیم و متاسفانه بیشتر در مورد خدای ناکرده خواری اهل بیت‌(ع)، مداحی‌ها به گوش می‌رسد و شنیده می‌شود. چنین چیزی کاملا بدور از شان آن بزرگواران است. من بارها این موضوع را گفته‌ام و بازهم روی آن تاکید می‌کنم. این‌ها بیش از هر چیزی ضربه به روضه خوانی اصیل ما می‌زنند و بیشتر روضه خوان‌نما هستند تا مداح اهل بیت‌(ع). اینان به طرز غلط و نادرستی روضه خوانی می‌کنند. همین‌ها هستند که به‌جای مقتل خوانی، از خود مطالب من در آوردی، بی‌هویت و بی‌اصل و نسب هم به مداحی اضافه می‌کنند.

*به‌عبارت دیگر مقتل خوانی به دانش و علم کافی نیاز دارد.

البته، مقتل خوانی به دانش لازم و دانستن تاریخ اسلام به‌ویژه وقایع محرم و عاشورای حسینی بسیار نیاز دارد. گاهی بعضی‌ها حتی به‌صورت دکلمه مقتل را می‌خوانند که البته بیشتر کسانی که صوت خوانند‌گی ندارند، به این سبک روضه می‌خوانند. ناگفته نماند که اگر صحیح بخوانند، اصلا جای انتقاد و بحث نیست. منظور فقط و فقط خواندن صحیح مقتل است، همان‌طور که رهبر معظم انقلاب فرمودند هر چند که از روی نوشته باشد، مقتل را درست بخوانیم.

*این‌طور که شما می‌گویید، مداح به معنای واقعی نداریم؟

چرا اتفاقا استادانی بودند و هستند که کاملا به فنون مداحی آگاهی داشتند و دارند؛ مثل پدربزرگوارم زنده‌یاد استاد حاج قربانعلی حبیبیان که بیشتر بر اساس روایات مستند، مداحی و روضه خوانی می‌کرد و همچنین زنده یاد استاد حاج احمد شمشیری که یکی از مداحان با سواد در امور دینی و مذهبی و منقبت خوانی اهل بیت علیهم‌السلام بود. همین‌طور از استاد محمدعلی کریمخانی، استاد حاج غلامرضا زنجانی، زنده‌یاد نادعلی کربلایی، استاد حاج علی انسانی، استاد حاج سعید حدادیان، استاد حاج منصور ارضی، استاد موسوی قهار، استاد قصری، استاد بهاری، زنده‌یاد استاد ذبیحی، استادحاج مصطفی خرسندی، استاد رضوی ابو شهید، استاد حاج‌محمد رحمانی، زنده‌یاد علامه و استاد سلیم موذن‌زاده و بسیاری از مداحان قدر می‌توان نام برد، که این هنر را به خوبی می‌شناختند و می‌شناسند. اما آن عده‌ای که کاربلد نیستند، در واقع نام مداحی را باخود یدک می‌کشند. متاسفانه این عده نه از مداحی چیزی می‌دانند و نه از فنون آن چیزی بلدند. فقط و فقط آمده‌اند که سری توی سرها دربیاورند و اسمی درکنند. چرا که اگر اصول این هنر را می‌شناختند، در این زمینه دانش کافی را کسب می‌کردند و حتما حرفی برای گفتن داشتند. این دسته از افراد حتی یک دوره آوازی را هم تجربه نکرده‌اند که امروزه آن را به عنوان موسیقی تعزیه می‌شناسیم.

*لازمه مداحی چیست؟ یعنی اولین چیزی که می‌توان برای مداح شدن روی آن حساب کرد، چیست؟

یکی از ارکان اصلی و البته اصلی‌ترین ارکان مداحی داشتن صدای خوب، رسا و با وسعت بالاست. یعنی صدای تنور با وسعت بالا و مانور دادن روی مدح خاص که زیبایی کار را دو چندان می‌کند.

مثلا در مورد رشادت ائمه و اهل بیت(ع)، غالبا در دستگاه چهارگاه مداحی صورت می‌گیرد. در حزن و اندوه دستگاه همایون کاربرد زیادی دارد و همچنین آواز دشتی. همچنین یک مداح اهل‌بیت‌(ع) حتما باید قرآن را بداند و قواعد تجوید را بلد باشد تا در عربی خوانی دچار مشکل نشود. ضمنا باید به حدیث و روایات آشنایی نسبی داشته باشد، به‌ویژه در مورد مدحی که می‌خواند، باید اطلاعات خود را بالا ببرد تا بداند برای چه مقام والایی مداحی می‌کند.

متاسفانه بعضی‌ها در غالب این‌که مداحی مولا را می‌کنند، فقط و فقط نام و عنوان مداح و مرثیه سرایی اهل بیت‌(ع) را با خود یدک می‌کشند، چرا که نه از فنون مداحی بهره‌ای برده‌اند و نه سواد لازم این کار را دارند.

*آیا می‌توان به مداحی تحت عنوان یک شغل نگاه کرد؟

به نظر من این خیلی مهم است که همه باید با دل به سوی اهل بیت‌(ع) بیایند و به قول پدر بزرگوارم که همیشه تکیه کلامش این بود: «این‌جا تن ضعیف و دل خسته می‌خرند»، نه این‌که مداحی را شغل خود قرار دهند.

خلاصه کلام، باید اصول آن را بشناسند. حال می‌پردازیم به آن دسته از مداحان که به‌جای خواندن و مداحی کردن، دکلمه می‌کنند یا روضه‌‌خوانی آن هم از نوع من در‌آوردی که به قول معروف مجلس گرم کنی است و نمی‌توان نام مداحی روی آن گذاشت. در این موارد حتی به قیمت دروغ بستن هم که شده به ساحت مقدس مقام شامخ ولایت بی‌حرمتی می‌کنند. امروزه می‌توان تعزیه‌خوان‌ها را هم نیز جزو مداحان اهل بیت‌(ع) به شمار آورد.

متاسفانه مطلبی که دل مرا می‌سوزاند این است که این روزها حتی مد شده که ترانه‌هایی را از موسیقی‌های نه چندان مناسب در مراسم نوحه و مداحی اجرا کنند که این آسیب بسیار جدی به این عرصه می‌زند. چنین چیزی مغایر با اصل مداحی است و به‌نوعی می‌توان گفت آن‌چه با مطربی و ابتذال همراه است، نمی‌تواند نوحه و مداحی باشد.

*پس با این تعریف شما، چه کسی مداح است؟

در واقع مداح کسی است که نه غلو کند و نه گزافه‌گویی بلکه به‌جای این کارها اشعاری در سطح و شأن اهل بیت‌(ع) را در مدح آن‌ها با لحن و سبکی خاص اجرا کند که به معنای واقعی در ستایش آن‌ها باشد نه چیز دیگری که شأن و شخصیت آن‌ها را پایین بیاورد. کسی که مداحی می‌کند، به خوبی می‌داند که با این کارش قرار است زینت بخش اهل بیت باشد. تازمانی که اصول مداحی رعایت نشود، این عرصه از هنر و همین طور کسانی که خود را مداح می‌دانند، راه خود را در پیش می‌گیرند و به سمت جریانات جدیدی می‌روند که با واقعیت مداحی فاصله بسیاری دارد. پر کردن این فاصله‌ها به هیچ وجه کار راحتی نیست و علاوه بر دانش لازم، به زمان نیز احتیاج دارد. علاوه بر این، هنر مداحی به اعتقاد بسیاری از اهالی فن و استادان این عرصه، هنری الهی است. آن‌چه امروز مورد نقد بزرگان قرار می‌گیرد، به این دلیل است که مداحان تمامی ویژگی‌های یک مداح را دارا نیستند. آن‌ها یا صدای خوب ندارند یا به آن‌چه می‌خوانند آگاه و مشرف نیستند. یا اشعار خود را ازبر نیستند و گاهی اصول نوحه خوانی را نمی دانند و... شاید به اعتقاد بسیاری از اهل فن، خیلی از کسانی که امروزه از آن‌ها تحت عنوان مداح نام برده می‌شود، اصلا مداح نباشند.

*در صحبت‌هایتان به اجرای ترانه‌هایی در مداحی اشاره کردید که مبتذل هستند. در این باره بیشتر توضیح دهید.

بله. متاسفانه بسیار شاهد هستیم که این روزها برخی از ملودی‌ها و آهنگ‌های خاص، بازسازی و با همان اشعار برای مردم اجرا می‌شوند. مثلا گاهی از ترانه‌های حتی لس‌آنجلسی استفاده می‌شود و نام مداحی روی آن می‌گذارند تا به دلیل آشنایی و قرابتی که مردم با آن‌ها دارند، صدای مداح، شنیده شود. این درحالی است که نه تنها چنین اتفاقی نمی‌افتد، بلکه به مرور به قبح آن افزوده می‌شود و به دنبالش مردم از آن دوری می‌کنند.

*صرف برخوردار بودن از صدای خوش و رعایت کردن اشعاری که به شخصیت ائمه بی‌احترامی نشود، کافی است تا یک نفر را مداح بدانیم؟

درکنار دارا بودن صدای خوب لازم است به یادگیری اصول و فنون پرداخته شود. مثلا بسیار اتفاق افتاده که کسی از صدای خوبی برخوردار بوده و درجمعی شروع به خواندن کرده و همه او را مداح نامیده‌اند. این درست در شرایط مناسبی قرار گرفته و توانسته صدای خود را درمعرض شنیدن بگذارد اما آیا به راحتی می‌توان گفت چنین کسی مداح است؟ آیا نداشتن اطلاعات حداقلی از این هنر ایراد نیست؟ خیلی از استادان این عرصه، سال‌های سال به کسب علم و فنون آن پرداخته‌اند اما هنوز ادعایی در این زمینه ندارند. آن وقت چطور می‌توان به کسی که از تمامی ویژگی‌های مداحی فقط صدای خوب را دارد، عنوان مداح داد؟

*پیش از این در مصاحبه‌ای که با حاج مرتضی طاهری داشته‌ام، ایشان بر این باور بودند که جدای از دانش و علم مداحی و اصول و.... مداح به کسی گفته می‌شود که از این راه امرار معاش کند نه این‌که فقط در ایام سوگواری امام حسین(ع) چند روزی بیاید و بخواند و برود. نظر شما در این باره چیست؟

حاج مرتضی طاهری از دوستان خوب و قابل احترام من هستند و از استادان این عرصه به شمار می‌آیند و در این باره نیز صحیح می‌فرمایند. البته اگر به غیر از مدح اهل بیت‌(ع)، مدح و ثنای کس دیگری را بکند که در نتیجه به گرفتن اجرت منتهی شود، می‌توان گفت بله، برای امرار و معاش این کار را برگزیده و ایرادی هم ندارد. اما اگر برای اهل‌بیت‌(ع) مداحی کند و در جهت رضای خدا، موضوع کاملا فرق می‌کند. آن‌جا دیگر تو با خدا معامله می‌کنی، همان‌طور که اباعبداله الحسین(ع) با خدا معامله کرد و آن‌گاه اجر شما هم با خود خداست. مداح واقعی چنین کسی است، البته ممکن است در این میان کارهای دیگری نیز انجام بدهد ولی با مداحی به شکلی کاملا حرفه‌ای برخورد می‌کند. متاسفم که هرکس از گرد راه نرسیده است، آهنگ‌های نامربوط را که مناسبتی با مداحی ندارند، در مراسم اهل بیت‌(ع) اجرا می‌کند و نام نوحه و مداحی روی آن می‌گذارد.

*قدمت و ریشه مداحی در ایران از چه زمانی است؟

به طور رسمی به زمان صفويه در حدود 400 سال پیش برمی‌گردد. البته استاد حاتم عسگري بر این باور هستند که عزاداری برای اباعبداله(ع)، از زمان آل بویه بوده است که بر می‌گردد به بیش از هزار سال پیش! اما آن چه مسلم است، این است که عزاداری به این شکل از زمان صفويه شکل گرفته است.

*آیا مداحی به صورت آکادمیک، توسط استادان فن مورد توجه قرار گرفته است؟

البته باید عرض کنم خوشبختانه من در این خصوص با دوست بسیار عزیزم استاد حاج صادق آهنگران چندی پیش صحبتی داشتم. ایشان گفتند قرار بر این است که دانشگاه مداحی در ایران تاسیس شود و شروع به فعالیت کند. این دانشگاه شامل شعرخوانی، یعنی همان مداحی به معنای واقعی خود در مدح و منزلت اهل ‌بیت‌(ع) و خداوند منان، مرثیه خوانی که همان مقتل‌خوانی به صورت درست و صحیح آن است و همچنین حدیث‌خوانی، دوره‌های آموزش قرآن و... است. در نهایت فارغ‌التحصیل شدگان این دانشگاه، واجد تمام شرایط برای مداحی خواهند بود.

*در این دانشگاه، آموزش آواز ردیف دستگاهی هم پیش‌بینی می‌شود؟

بی‌شک یکی از مهم‌ترین دوره‌های این دانشگاه، دوره‌های ردیف آوازی ایرانی است که توسط اساتید فن آموزش داده خواهد شد. البته در حال حاضر استاد گران‌قدر بنده، استاد حاتم عسگري که یکی از تعزيه خوانان و ردیف دادان بسیار خوب کشورمان به شمار می‌آیند، در حال آموزش مداحی و تعزيه‌خواني به عاشقان اهل‌بيت(ع) هستند. استاد حاتم عسگري از شاگردان خوب مرحوم استاد نکیسا و همچنین ضياءالذاكرين است که هر دوی آن بزرگواران از پرده‌خوانان خوب و رديف دانان قدر ما بودند.

همچنین در حال حاضر، کلاس‌های مداحی توسط دوست خوبم استاد حاج مصطفی خرسندی در مکان‌های فرهنگی برای عاشقان خاندان پیامبر(ص) برگزار می‌شود که علاقه‌مندان می‌توانند در آن‌ها شرکت کنند و فنون مداحی را بیاموزند.

*چشم‌انداز مداحی در کشور را چگونه می‌بینید؟