شیخی که بدون استاد «مؤذن» شد

هر ملتى در هر عصر و زمانى براى برانگیختن عواطف و احساسات افراد خود و دعوت آنها به وظایف فردى و اجتماعى شعارى داشته است و این موضوع در دنیاى امروز به صورت گستردهترى دیده مىشود. مسیحیان در گذشته و امروز با نواختن ناقوس پیروان خود را به کلیسا دعوت مىکنند، ولى در اسلام براى این دعوت از اذان استفاده مىشود که به مراتب دلنشینتر، آهنگینتر و دارای پیامی رساتر است. آری! چه شعارى از این رساتر که با نام خداى بزرگ آغاز شود و به وحدانیت و یگانگى آفریدگار جهان و گواهى به رسالت پیامبر او اوج گیرد و با دعوت به رستگارى و فلاح و عمل نیک و نماز و یاد خدا پایان پذیرد، از نام خدا «الله» شروع شود و با نام خدا «الله» پایان پذیرد، جملههای اذان موزون، عبارات کوتاه، محتویات روشن، مضمون سازنده و آگاه کننده است. با اینکه این دعوت آسمانی از زمان پیامبر اسلام(ص) تا کنون با الحان و نغمات گوناگون صورت گرفته است، اما در میان امت اسلامی به ویژه ایرانیان به دلیل برخورداری از ذوق سرشار و نغمات گوشنواز موسیقی ایرانی، اذانهای شنیدنی قابل توجهی در فرهنگ و هنر اسلامی ثبت شده است. بر آن شدیم که طی گزارشهایی به بازخوانی گلبانگ اذانهای ایرانی از سوی بهترین مؤذنها بپردازیم که نخستین گزارش در ادامه میآید. مرحوم استاد محمد آقاتی در سال 1304 شمسی در روستای کاهو از توابع بخش چناران استان خراسان رضوی در خانوادهای روحانی چشم به جهان گشود. وی در سنین کودکی قرائت قرآن را نزد پدرش ملّا علیاکبر آقاتی آموخت، در سنین نوجوانی به دلیل مهارتی که در تلاوت اذان داشت به سرعت در زادگاهش مشهور شد و در حسینیه کاهو -که پدرش بانی آن بود- به تلاوت اذان و مناجات پرداخت. در سن شانزده سالگی به قصد تحصیل علوم دینی یادگیری مناجات در مدرسه نواب واقع در جوار حرم مطهر حضرت رضا(ع) به مشهد مقدس هجرت کرد و در محله نوغان، کوچه «مسجد هفت در» در منزل برادرش آقا علی سکنی گزید، سالهای اولیه اقامت در مشهد علاوه بر فراگیری علوم دینی، در مسجد سلطانی نیز تدریس قرآن داشت. زمانی که طلبه بود در ماه مبارک رمضان به خانه پدریاش در روستای کاهو برای دیدار والدین و کار کشاورزی میآمد، در پشت بام حسینیه آنجا مناجات و دعا میخواند و اذان میگفت، او برای فراگیری نوای اذان استادی نداشت و صدایش خدادادی بود. *از مؤذنگویی در روستا تا حرم رضوی در یکی از شبهای سال 1320 که محمد آقاتی بالای پشت بام حسینیه بود، طاهری تولیت مسجد گوهرشاد نیز در این روستا حضور داشت، با شنیدن لحن خوش و شیوای اذان و مناجات محمدآقاتی، به او پیغام میدهد که به شیخ بگویید فردا به مسجد گوهرشاد بیاید. اینگونه دست تقدیر رقم خورد تا او در مسجد جامع گوهرشاد به سِمت مؤذن اوقات نماز صبح، ظهر و مغرب برگزیده شود. این در حالی بود که هنوز مسجد گوهرشاد بلندگو نداشت و تنها صوت و تلاوت روحانی اذان شیخ آقاتی بود که از بالای گلدستههای مسجد گوهرشاد در حرم مطهر امام هشتم(ع) طنینانداز میشد. * ثبت صدای اذان استاد در سال 1327 مرحوم آقاتی هفت سال بعد در سال 1327 شمسی به تهران رفت و زمانی که ناظمزاده متولی مسجد امام بود، مؤذن آن مکان معنوی شد، در همان سال اولین اذان معروف خود را در سه نوبت در رادیو تهران ضبط و لحن خوش اذان را با صدایی ماندگار ثبت کرد، همچنین پس از اینکه حاج علی بهاری در آغاز دهه 40 به دلیل مسئولیت حجاج از ادامه همکاری با رادیو انصراف داد، با خروج ایشان از رادیو، شیخ محمد آقاتی برنامه اذان بهاری را ادامه داد. نام محمد آقاتی سالیان متمادی تا سال 1359 به عنوان یکی از بزرگترین مؤذنان ایران مطرح بود. اذان وی به همراه اذانهای متعلق به شیخ عبدالکریم اردبیلی، رحیم مؤذن زاده اردبیلی، سید جواد ذبیحی و حاج علی بهاری از نخستین اذانهای پخش شده از رادیو تهران بود. پس از انقلاب اسلامی نیز اذان مشهور آقاتی توسط شورای عالی قرآن جهت پخش در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران مصوب شد و کماکان از رادیو و تلویزیون ایران پخش میشود. سرانجام این مؤذن خوش صدای کشور در روز 18 مهر سال 1372 پس از یک دوره بیماری طولانی در تهران درگذشت و در قطعه 76 بهشت زهرا به خاک سپرده شد. *ویژگی اذان استاد آقاتی اذان معروف و ملکوتی شیخ محمدآقاتی از نظر دستگاههای موسیقی با استادی و مهارت خاص در مایهای از دستگاه شور به نام «بیات ترک» اجرا شده است، (دستگاه شور را مادر آوازهای موسیقی ایرانی یا امالنغمات نام نهادهاند) آواز بیات ترک یکی از ملحقات شور است که به دلیل گامهای متنوع و والراسیونهای گوناگون در لحن، بعضی از اساتید آن را یک دستگاه با تتراکورد ویژه خود میدانند، این دستگاه قالب مناسبی برای مناجات خوانی، مناقب خوانی، اذکار و ادعیه عرفانی است که مرحوم آقاتی با شناخت کامل از قابلیتهای این دستگاه برای اولین بار اذان را در این دستگاه خوانده است. یکی از مهمترین ویژگیهای منحصر به فرد اذان مرحوم آقاتی فرود آمدن صدای خود در انتهای اذان در درآمد شور است، به نحوی که ایشان «لااله الا الله» انتهای اذان را در مرتبه دوم در قالب درآمد شور به پایان میرساند، یعنی اگر شروع و متن اذان در بیات ترک اجرا شده، صدای خود را در انتها به خاستگاه اولیه که همان درآمد شور است میرساند و اذان را در همان درآمد شور خاتمه میدهد. *دومین اذان ثبت ملی شده متعلق به مرحوم آقاتی است با توجه به غنای موسیقیایی و معنوی اذان «محمد آقاتی» و برای نگهداری از اذان قدیمی وی، این اثر در 29 شهریور 1390 به شماره 197 در فهرست میراث معنوی ایران ثبت شد و در گروه سنتها و نمودهای شفاهی در شاخه موسیقی قرار گرفت. همچنین در مراسم اختتامیه ششمین همایش علمی-پژوهشی جاده ولایت که 15 مهر 1390 در جهاد دانشگاهی مشهد برگزار شد، از اذان مرحوم آقاتی به عنوان دومین اذان ثبت ملی شده در کشور پردهبرداری شد. صدای اذان دلانگیز «استاد محمد آقاتی» از لینک زیر دریافت کنید:اذان مرحوم استاد محمد آقاتی