آیتالله جعفر سبحانی از مراجع عظام تقلید، با اشاره به اهمیت مساله معاد در اسلام از کاربرد 2 هزار آیه در قرآن در حوزه معاد (با استفاده از نظر علامه طباطبایی) خبرداد.
عقیق: این مرجع تقلید در پیش همایش حکیم ملاعلی زنوزی در دانشگاه باقرالعلوم(ع) با اشاره به موقعیت زنوز در تاریخ علم گفت: این شهر به سبب نزدیکی به شوروی سابق و ترکیه همیشه در معرض افکار و اندیشههای غربی بوده است. وی افزود: مرحوم آیتالله میرزا محمد حسن از شاگردان شیخ انصاری و فرزندانش فیلسوف الدوله و آیتالله میرزا رضی که مرحوم بروجردی مسایل مهم را خدمت ایشان میفرستاد و نظر میخواست و همچنین پدر و پسر حکیم، ملاعبدالله و ملاعلی زنوزی از بزرگان عصر حاضر زنوز بودهاند. این مرجع تقلید بیان کرد: ملاعلی در مدرسه سپهسالار سابق و تا سال 1307 به تدریس فلسفه پرداخت؛ این پسر و پدر، جمعا 17 کتاب در علوم عقلی و نقلی منتشر کردند که باید این آثار مثل شیخ مفید و بزرگان دیگر منتشر شود. وی گفت: ایشان در بحث معاد نظر بسیار زیبایی دارند که این نظر که اثبات معاد جسمانی است توسط فلاسفه دیگر نیز بیان شده است ولی متاسفانه کمتر دقت می‌شود که این نظر اول از سوی این عالم مطرح شده و دیگران از این نظر بهره بردند. این مرجع تقلید بیان کرد: معاد یکی از اصلیترین مبانی دینی در هر دین است و هر دینی که معاد در آن جای ندارد، مسلک است نه دین؛ مرحوم علامه بیان می‌کند که در قرآن 2 هزار آیه پیرامون معاد وجود دارد؛ معاد در تورات کم و در انجیل به کرات بحث شده است. وی گفت: شبهاتی که در خصوص معاد مطرح شده است به 10 قسمت تقسیم می‌شود که بخشی با اصل معاد و بخشی با شکل معاد مرتبط است؛ اولین آنها این است که وقتی مردیم و اجزای ما تجزیه شد چگونه این اجزا شناخته و همدیگر را پیدا میکنند. وی اظهارکرد: شبهه دوم، ابطال شخصیت است و شبهه سوم، مساله آکل و ماکول است که علما مباحث فراوانی را در این رابطه مطرح کردهاند؛ شبهه چهارم این است که اگر معادی باشد تعلق روح به بدن تناسخ است و تناسخ محال است و پنجمین اشکال که در این نشست به آن میپردازم نیز شامل مساله بالفعل و بالقوه شدن نفس و جسم است. وی گفت: شبهه ششم آن است که اگر انسان معاد عنصری داشته باشد پس دوباره به دنیا برگشته است و دنیا نیز جای خوبی نیست؛ هفتمین شبهه آن است که زمین از نظر مواد نمیتواند انسانها را در خود جای دهد و شبهه بعدی نیز در همین رابطه است و بیان می‌کند که انسانهای ابد و ازل در زمین جای نمیشوند. این مرجع تقلید خاطرنشان کرد: شبهه افکنان در شبهه نهم بیان میکنند که معاد جسمانی فاقد غرضی است و شبهه دهم نیز آن است که این بهشت و جهنم در کجا هستند و چگونه عینیت خواهند یافت. وی در بیان اشکال پنجم گفت: برخی به اشتباه بیان میکنند که ابوعلی سینا قایل به معاد جسمانی نیست بلکه ایشان میگوید که برای معاد روحانی دلیل عقلی وجود دارد ولی برای معاد جسمانی دلیل عقلی نیست ولی چون پیامبر گفته ما نیز آن را قبول میکنیم. این مرجع تقلید اظهارکرد: البته ما با نظر بوعلی سینا در اینجا همراه نیستیم زیرا بیان میکنیم که در این زمینه نیز دلیل عقلی وجود دارد؛ وقتی خداوند در قرآن به میوهها و درختها و سایبانها و آبهای بهشتی اشاره می‌کند چگونه ممکن است نفس با جسمی نباشد و روح آنها را درک کند؟ پس باید جسمی باشد که آنها را مصرف کند و از آن متنعم شود والا که روح با این نعمات سروکاری ندارد و باید گفت که تحقق این وعده ها در نیاز به معاد جسمی عنصری است. وی گفت: در شبهه پنجم بیان شده است که وقتی انسان در جسم به فعالیت رسیده است و دوباره به جسم مبدل می‌شود دوباره بالقوه می‌شود و این مساله خلاف است در حالی که برای این پاسخ مباحثی مطرح شده است که از آن جمله میتوان به پاسخ آخوند خراسانی اشاره کرد. این استاد حوزه بیان کرد: پاسخ صدرالمتالهین پاسخ متقنی است؛ ایشان در اسفار به معاد برزخی می پردازد و بدن انسان را بدن منفصل می داند و آن را عنصری نمی داند؛ این جواب روی ده اصل استوار است؛ امام راحل بیان کردند که همه اسفار مقدمه سفر نفس ایشان است که مشکل را حل می کند. این مرجع تقلید شیعیان خاطرنشان کردند: در این بحث باید گفت که عود ما بالفعل نیست و مابالفعل در مرتبه خود حضور دارد و همه این مراتب را نیز درک می‌کند یعنی رابطه او با عالم ماده با موت قطع شده است که با احیا این رابطه ایجاد می‌شود؛ بیان دیگر، بیان مرحوم حکیم زنوزی است که به بهترین شکل این بحث را بیان می‌کند. سبحانی اظهارکرد: در این نظر ملاعلی بیان می‌کند که معاد جسمانی عنصری در صورتی محال است که نفس به سراغ بدن برود ولی اگر بدن به سراغ نفس برود و در حرکت جوهریه به کمالی برسد که هماهنگ با نفس باشد از فعل به قوه نزول پیدا نکرده است. وی گفت: مرحوم رفیعی و میرزای آشتیانی نیز این بحث را مطرح کردند ولی این بحث از ملاعلی زنوزی است که عین این بحث در رساله هدایه ملاصدرا مطرح شده است و اساتیدی که میخواهند این بحث را مطرح کنند باید شاگردان را به این رساله صدرالمتالهین ارجاع دهند زیرا ایشان این بحث را در اسفار، ناقص بیان کرده است. این مرجع تقلید خاطرنشان کرد: ملاعلی میگوید که در روز قیامت وقتی باران میآید خاکها حرکت میکنند و هر معشوقی به سوی عاشق خود میرود؛ ایشان این مطلب را ناظر به حدیثی از امام صادق(ع) کرده و بیان می‌کند که این جسم خاصیتی دارد که در خاک میماند و این خاصیت فقط در نفس خاص خود وجود دارد که آن را میشناسد.