عقیق:مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه علمیه قم با بررسی عوامل اتلاف زمان و راه های درمان آن، ریشه اصلی اتلاف زمان را خصلت های فردی انسان عنوان کرده است.اهميت زمان و عمر بر هيچ خردمندي پوشيده نيست؛ به طوري که هيچ انسان موفقي را در عالم نمي توان يافت که توفيق خود را مرهون بهره وري درست از عمر خود نداند. امام حسين عليه السلام مي فرمايد: «زيانکار کسي است که لحظه، لحظه عمرش را از دست بدهد». [1]ريشه اصلي اتلاف زمان در خصلت هاي فردي ما نهفته است که بايد علل و عوامل آن را شناخت و براي درمان آنها گام هاي مؤثري برداشت.* برخي از عوامل اتلاف زمان1. بي فکري و عمل زدگينداشتن طرح کاري از مصاديق بي فکري است. به منظور دوري از اين آفت بايد به برنامه ريزي و اولويت بندي کارها پرداخت. در مديريت زمان، تعيين هدف ها و اولويت هاي مربوط به کار از مهم ترين امور به شمار مي رود، که با توجه به آن مي توان از به دام افتادن در امور جزيي و غير ضروري نجات يافت.توجه داشته باشيد هر يک ساعتي که صرف برنامه ريزي مؤثر شود، در مقام اجرا، چهار ساعت زمان برايتان ذخيره مي کند و نتايج بهتري هم ببار مي آورد.اهميت برنامه ريزي، مراحل و شيوه برنامه ريزي و ملاک هاي اولويت بندي از جمله مواردی است که افراد به آن ها آشنایی ندارند.*برداشت غلط درباره برنامه ريزي (علت بی برنامگی)اکثر افراد بر اساس برداشت هاي نادرستی همچون: وقت گير پنداري برنامه ريزي، احساس موفقيت از بي برنامگي، تصور به هم خوردن همة برنامه ها به خاطر کارهاي غيرمنتظره، برنامه ريزي به کار جنبه انتزاعي مي بخشد و مهم ندانستن نوشتن برنامه، وقت خود را تلف مي کنند.*درمان بی برنامگیاما باید دانست هيچ حافظه اي مصون از خطا نيست، با تعيين انجام دادن کارها بر اساس اولويت هاي برنامه و روي کاغذ آوردن برنامه هاي ذهني، انجام کارها آسان مي شود.2. بي نظمي:امام علي عليه السلام مي فرمايد: شما و تمام فرزندان و اهل بيتم و کساني را که نوشته من به دست آن ها مي رسد را به تقواي الهي و نظم در کارها سفارش مي کنم. [2]فرد نامنظم علاوه بر اتلاف زمان خود باعث اتلاف زمان ديگران نيز مي شود. فرد منضبط هيچ گاه کاري را در نيمه راه رها نمي کند، بلکه اهدافي بلند بر مي گزيند و با سعي و کوشش آن را به فرجام مي رساند.*برخي از علل بي نظميفقدان اهداف و برنامه صحيح، عدم پيگيري در کارها، ناتمام گذاشتن کارها پيش از کنار نهادن کارها، انجام چند کار با هم، آشفتگي و به هم ريختگي محل کار، ضعف جسماني و خستگي و ... .*درمان بی نظمیتعيين اهداف در حوزه هاي اصلي و داشتن برنامه صحيح، تعیین مهلت براي کارها و برآوردهاي دقيق از انجام کار، اتمام کارها و سپس پرداختن به کار بعد، پديد آوردن سيستم منسجم و تحصيل به هم پيوسته و ... .بي نظميِ شخصي خود را به نظم واداريد تا کنترل مؤثر وظايف برايتان ميسر شود. در برخورد با اطلاعات، به نحو منظم و روشمند عمل کنيد و مکرّر به خود بگوييد که آدمي منظم و مرتب هستيد و در اين راه بکوشيد.يادآوري: هدف شما بايد آن باشد که فکرتان را از هر چيز ديگري جز آن چه روي آن کار مي کنيد، پاک سازيد. لوازم مهم و ضروري را هميشه به صورت منظم در دسترس قرار دهيد. فضاي کار و مطالعه را چنان سامان دهيد که کارها با توجه به اولويت آن ها در برابرتان قرار گيرد.3. تنبلي[3] و بي حوصلگي:امام باقر عليه السلام مي فرمايد: «من از کسي که در امور دنيويش تنبلي کند بيزار هستم، زيرا کسي که در امور دنيايش تنبل باشد در امور مربوط به آخرتش تنبل تر است.»[4]امام علي عليه السلام در اين زمينه مي فرمايند: «شاخصه تنبلي به تأخير انداختن کار است»[5] فرد تنبل چون اهل کار نيست، حتي هدف هاي قابل دسترس و آسان را دست نايافتني مي بيند و به همين دليل اوقات خود را به بطالت مي گذراند.*برخي عوامل تنبليعوامل گرايشي مانند: عدم ایجاد نگرش مثبت در خود، تمايل نداشتن به قبول زحمت، ناراحتي، ترس از شکست، افسردگي، ملالت، خجالت، احساس تقصير و... .عوامل شناختي مانند: مطمئن نبودن دربارة مسئله و ناتواني در درک اقدام به جا و به موقع، تفکر منفي، هدف هاي مبهم، اطلاعات ناکافي، ترديد داشتن و ... .*درمان تنبلیعلت مسامحه کاري خود را شناسايي کنيد، براي خود برنامه ريزي دقيق داشته باشيد، مسائل را تجزيه و تحليل نمائيد، توجه داشته باشيد که انسان هاي موفق، تنبل نيستند و تنبلي را مانع موفقيت خود مي دانند.شرايط محيط يا عوامل خارجيابزار و مواد لازم را تهيه کنيد، محل کار مناسب باشد، تنظیم فعاليت علمي، از بین بردن سرو صدا در محیط کار و فعالیت، قرار دادن دماي محل کار بين 20 تا 26 درجه، حذف عوامل حواس پرتي با مهندسي محيط، تمرکز داشتن روي يک هدف و فعاليت و پرهیز از انجام کارهاي پراکنده.رفع موانع جسمانيهر روز 20-15 دقيقه ورزش کردن نکردن، تغيير حالت دادن در نشستن و راه رفتن و تنفس کردن، به حالت آرام در آمدن، 20-15 دقيقه خواب در ميان روز، توجه به برنامه غذايي مخصوصاً مصرف قند، توجه به صبحانه کامل و...4. پذيرش درخواست ها و خواهش ها: (تعارف بي جا و رودربايستي)تعارف بي جا و رودربايستي داشتن در حقيقت يک نوع دروغگويي است. وقتي فرد نمي تواند و يا نمي خواهد کاري را انجام دهد و آن کار را بپذيرد، باعث اتلاف زمان، سرمايه و تضييع حقوق ديگران خواهد شد.مرحوم مجلسي در بحارالانوار از کتاب دعوات راوندي از اميرالمؤمنين علي عليه السلام روايت کرده که فرمود: وقتي از رسول خدا (ص) چيزي را مي خواستند چنانچه اراده اش بر انجام آن کار تعلق مي گرفت، مي فرمود: «آري» و اگر نمي خواست آن را انجام دهد سکوت مي کرد و هرگز کلمه «نه» را بر زبان جاري نمي ساختند. [6]راه هاي درمان پذيرش درخواست هاتمايل به خشنود کردن ديگران و پذيرش هر کار جديد، زير پا گذاشتن اولويت ها در انجام کارهاست. خود را بيش از حد ضعيف نشان ندهيد و بر تلاش خود اتکا کنيد.به تقاضای دیگران به دقت گوش کنيد و دريابيد که از شما چه چيزي هايی خواسته مي شود، قبل از گفتن «بله» تا ده را بشماريد، دلايل خود را بيان کنيد، اگر قصد نپذيرفتن داريد اين کار را با قاطعيت و ادب انجام دهيد و با پاسخ متزلزل، اميد کاذب در قلب درخواست کننده ايجاد نکنيد و در صورت امکان راه حل ها و جايگزين هاي تازه اي عرضه کنيد.5. تسويف و اهمال کاري: (کار امروز را به فردا افکندن)پيامبر اکرم(ص) مي فرمايد: «اي ابوذر از اهمال کاري نسبت به اهداف خود برحذر باش زيرا تو امروزت را در اختيار داري نه آينده ات را». [7]تسويف منجر به سنگين تر شدن بار فرداها مي شود و نگراني از کارهاي مانده و دشواري انجام آنها به مرور زمان، منجر به بيماري هاي عصبي و يا بي تفاوتي نسبت به امور مي شود، و به دنبال آن بي نظمي و عدم تعهد نسبت به مسئوليت ها رخ مي دهد؛ و از همه مهم تر فرصت ها از دست مي رود.*برخي از علل و راه هاي درمان تسويفاعتقاد به اينکه من تحت فشار بهتر کار مي کنم، يک توجيه محض است؛ براي انجام کار و مطالعه خود زمان، مشخص کنيد، بر شروع کار به جاي پايان آن تأکيد کنيد، قاطع باشيد و اولويت ها را مشخص کنيد.ترس از شکست دیگر عامل بوده که بايد به توانايي ها و امکانات و استعداد خود توجه بيشتر نمود.وقتي که در اوج انرژي روزانة خود هستيد در ابتدا کاري را که مهم تر است، انجام دهيد؛ چه بسا به تعويق انداختن کاری که کنار گذاشته شده، ممکن است حياتي تر بوده و با تأخير آن، خسارت بزرگي متحمل شويد.6. ناآشنايي و بي اعتمادي به توانايي ها و استعدادهاي خويشاين حالت منجر به عدم توانايي در تصميم گيري و وسواس در عمل مي شود. جرأت لازم براي اجرا از دست مي رود. بيشتر زمانِ افرادي که داراي تصوير منفي از خود هستند به سرزنش خود مي گذرد و به علت روحيه منفي در کارها، بي انگيزه بوده و به اتلاف زمان در هر کار مي پردازند. فرد بايد خود را با ميزان تواني که دارد بپذيرد.در مقابل، آگاهي از توانايي ها و استعدادهاي خود و نگرش نسبت به خود مزاياي زير را در بر دارد:اشتياق را تحريک مي کند. خلاقيت را زياد مي کند و شخصيت انسان را به نحو أحسن شکوفا مي سازد.*برخي از علل و راه هاي درمان ناآشنايي و بي اعتمادي به توانايي ها و استعدادهاي خودحقیر پنداشتن خود یکی از علل بوده و با مواردی چون: بهتر کردن پوشش، آرايش مو و ظاهر، حفظ تندرستي، تصوير ذهني مثبت از خود داشتن و ... می توان بر آن پیروز شد.یکی دیگر از علل، پيچيده و شلوغ بودن برنامه می باشد؛ در این صورت باید مسايل را ساده کرد. (مسائل و مشکلاتي که در رابطه با اموال، اشخاص، تعهدات و.... داريد را ساده کنيد).از عوامل منفي باید جدا شد (مشکلات را به خداوند واگذار کرده و خود را سرگرم کنيد؛ هرکار را در زمان خود انجام دهيد؛ ورزش کنيد؛ زندگي را ساده تر کرده و فکر خود را روي مسائل مثبت متمرکز کنيد. به ديگران کمک کنيد).*فعالیت کمِ ادامه دارامام علي عليه السلام مي فرمايد: «کار کمي که ادامه يابد، از کار زيادي که ملال آور باشد، اميد بخش تر است.»[8]پذيرفتن و پرداختن به کارهاي مختلف بيش از توان منجر به بيماري هاي جسمي و روحي مي شود. بنابراين هر کس بايد توجه به توان و ظرفيت خويش قبول مسئوليت نمايد.8. خستگيفرد خسته، کارآيي کمتري خواهد داشت. خستگي مستقيماً بر ميزان وقت، حوصله، خلاقيت و پشتکار و ... فرد تأثير مي گذارد. افرادي که فکر مي کنند با کار ممتد و بدون استراحتِ کافي مي توانند کار بيشتري انجام دهند در اشتباه هستند؛ زيرا خستگي، حالتي است که سبب کم شدن کار بدني و فکري مي شود.9. عدم توانايي در تصميم گيريامام علي عليه السلام مي فرمايد: «هر کس تصميمش بد باشد تيرش به خودش بر مي گردد». [9]قدرت و سرعت در تصميم گيري از شاخصه هاي مهم براي مدير است؛ ناتواني در تصميم گيري باعث اتلاف وقت خود و ديگران مي شود. کسي که عادت دارد در هر موردي خود را کوچک بشمارد و در هر کاري با ضعف و بي قدرتي اظهار نظر کند، ضعيف و محجوب بار مي آيد.10. رفاه زدگي آلايندهرفاه طلبي و پرداختن بي حد و اندازه به امور رفاهي، انسان را از اهداف مهم تر و والاتر باز داشته و از اين طريق بسياري از فرصت ها از دست خواهد رفت.پی نوشت:[1] . معاني الاخبار، 243.[2] . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج17، ب47، ص50.[3] . تنبلي يعني به تعويق انداختن انجام کاري که بايد همين حالا انجام شود. (دوانس بلس، ترجمه مهدي قراچه داغي، روان شناسي تنبلي، ص 14)[4] . محمد ري شهري، ميزان الحکمه، ج 8، ص 393.[5] . غرر الحکم، 4471.[6] . سيد محمد حسين طباطبايي، سنن النبي، ص 70.[7] . بحار، ج77، ص 75 و الحياة، ج 1، ص 359.[8] . نهج البلاغه، قصار الحکم، کلمه 278.[9] . غرر الحکم، 8315.مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه علمیه قممنبع:حوزه