در فرهنگ اسلامی، منظور از «عقد اخوت» جاری کردن صیغه برادری بین دو نفر است که به واسطه آن عهد و میثاقی ویژه بر رعایت حقوقِ برادری میان آن‌ها استوار می‌شود و طبق سنت رسول‌الله(ص) بهترین روز برای اجرای آن «عید غدیر» است.
عقیق: پیوند برادری از سنت‌های پیامبر(ص) است که ایشان در سه واقعه دوازدهم رمضان، غدیر و مباهله، میان خود و امیرالمؤمنین عقد اخوت جاری کردند و صحاح بخاری و مسلم ـ از منابع دسته اول روایی اهل تسنن ـ نیز «حدیث مؤاخاة» که ناظر بر برادری پیامبر(ص) با علی(ع) است را ذکر کرده‌اند. در فرهنگ اسلامی، منظور از «عقد اخوت» جاری کردن صیغه برادری بین دو نفر است که به واسطه آن عهد و میثاقی ویژه بر رعایت حقوقِ برادری میان آن‌ها استوار می‌شود. در ادامه پیشینه این سنت حسنه را بررسی می‌کنیم. * پیشینه پیمان برادری اسلام، دین محبت، مهرورزی، صفا و صمیمیت است و با شعار «انما المؤمنون اخوة» یکدلی و یک‌رنگی را به جوامع اسلامی هدیه کرده است طوری که برادری و برابری یکی از شعارهای اساسی و ریشه دار اسلامی است آن هم شعاری بسیار پر محتوا، گیرا، مؤثر، عمیق و حیات بخش. چه بسا فردی برای اظهار علاقه و یکدلی خود با کسی از او به عنوان رفیق و دوست یاد کند ولی دین اسلام سطح پیوند علائق دوستی مسلمین را به قدری بالا برده که به صورت نزدیک‌ترین پیوند دو انسان با یکدیگر آن هم پیوندی براساس مواسات و مساوات مطرح می‌کند که علاقة دو برادر به یکدیگر است. نکتة زیباتر اینکه اسلام تنها به شعار «مؤمنان برادر یکدیگرند» اکتفا نکرده است و راهکارهای کاربردی برای تحکیم این روابط دارد که در هر مرحله از اجرای آن، روح برادری و برابری بین مسلمانان قوی‌تر و جدی‌تر می‌شود و مسلمانان از هر قبیله و نژاد و کشور و دارای هر زبان و قومیت با یکدیگر احساس عمیق برادری می‌کنند. مراسم عبادی، سیاسی حج که مسلمانان از همه نقاط دنیا به کانون توحید جمع می‌شوند و با لباس یک‌رنگی و بی‌ریایی همگی در زمان واحد مناسک خاصی را انجام می‌دهند صحنه‌ای از تحقق عینی این قانون مهم اسلامی است. از این‌رو مراسم حج که هر سال تکرار می‌شود نماد اخوت مسلمانان است بر محور توحید. نماز سیاسی، عبادی جمعه که هر هفته در مصلاها و مساجد کشورهای اسلامی برگزار می‌شود نمونة دیگر از نماد تحقق برادری است. حتی دین اسلام مسلمانان را به حضور در نماز جماعت سفارش کرده و فضائل بسیار زیادی را برای آن بر شمرده در حدی که اگر تعداد نمازگزاران از ده نفر تجاوز کند ثواب جماعت قابل احصا نخواهد بود. بنابراین اسلام با این ترفند مسلمانان را تشویق به دیدار مکرر یکدیگر در طول روز فرا می خواند. دین حیات بخش اسلام حتی پا را از این مراسمات فراتر گذاشته و مسلمانان را به اظهار برادری با یکدیگر دعوت کرده است. که پیمان برادری اوج ارتباط عاطفی و پیوند روحی بین مسلمانان است. در سیره پیامبر گرامی اسلام(ص) نمونه‌هایی در این‌باره به ثبت رسیده که به چند نمونه آن اشاره می‌کنیم. مرور منابع اسلامی روشنگر این مطلب است که نخستین روزهای علنی شدن دعوت پیامبر گرامی اسلام (ص) با اثبات رابطه‌ی برادری آن حضرت، با پسر عموی خویش، حضرت علی بن ابی‌طالب(ع) همراه بوده است. ادامه بررسی منابع تاریخی ـ روایی به ما می‌نمایاند که رسول مکرم اسلام (ص) به مناسبت‌ها و در موقعیت‌های مختلفی پرده از برادری خویش با مولای متقیان، حضرت علی (ع) برداشته، و این واقعیت را بدون هیچ ابهامی به مسلمانان عرضه می‌کردند؛ تا جایی‌که «حدیث المؤأخات» «حدیث برادری» یکی از احادیث متواتر به شمار می‌آمد. نکته جالب اینکه پیغمبر اکرم (ص) افزون بر خاطر نشان نمودن برادری خویش با حضرت علی(ع) در مناسبت‌‌های گوناگون و ویژه‌ای، مسلمانان را جمع می‌نمودند و میان آن‌ها پیمان برادری جاری می‌کردند، و در برابر دیده همگان بین خویش و حضرت علی (ع) «عقد اُخوت» جاری می‌نمودند، که یادآوری این مناسبت‌ها درخشش ویژه‌ای در تاریخ خواهد. 1. دوازدهم ماه مبارک رمضان مرحوم شیخ مفید در بیان رخدادهای دوازدهم ماه مبارک رمضان، چنین می‌نویسد: «و فی الیوم الثانی عشر نزل الإنجیل علی عیسی بن مریم و هو یوم المؤاخاة الذی آخی فیه النبی صلی الله علیه و آله بین صحبه و آخی بینه و بین علی علیه السلام...» روز دوازدهم ماه مبارک رمضان، روزی است که إنجیل بر حضرت عیسی علی نبینا و آله و علیه السلام نازل شده؛ و نیز در چنین روزی نبی گرامی اسلام صلی الله علیه و آله بین اصحاب خویش؛ و میان خود و حضرت علی (ع) پیمان برادری برقرار نمود... 2. روز غدیر (18 ذی‌الحجه) مرحوم شهیدی تبریزی، صاحب کتاب هدایت الطالب إلی أسرار المکاسب، در بحث مربوط به حرمت غیبت مؤمن، اخوت اسلامی را طرح نموده و در شرح این روایت که می‌فرماید: «المؤمن أخ المؤمن لأبیه و امهِّ، ملعون من اتهم اخاه...» می‌نویسد: «فلابدَّ من حمله علی أخ الثقه مقابل أخِ المکاثرة... او ممّا صنفه المجلسی قدس سره من حمله علی الأخ المؤاخاتی؛ کما آخی رسول الله صلی الله علیه و آله بین المهاجرین و الأنصار، و آخی بینه و بین الأمیر علیه السلام فی غدیر خم...» چاره‌ای جز این نیست که واژه «أخ» (برادر) در روایت را بر «برادری حمل کنیم که ثقه است»... و یا همان‌طور که مرحوم مجلسی جمع‌بندی نموده، منظور از واژه «أخ» را «برادری بدانیم که براساس پیمان برادری بر این جایگاه قرار گرفته؛ همان‌طور که رسول خدا صلی الله علیه و آله در غدیر خم بین مهاجر و انصار؛ و بین خود و حضرت علی علیه السلام برادری ایجاد نمود. افزون بر آن‌چه گذشت، از مضمون نوشته‌های نویری از دانشمندان اهل سنت در کتاب «نهایة الإرب فی فنون الأدب» این‌چنین بر می‌آید که یکی دیگر از جاهایی که آخرین فرستاده‌ی خدا صلی الله علیه و آله، بین خویش و حضرت علی علیه السلام عقد برادری جاری نموده، در ماجرای غدیر خم بوده است. گفتنی است که بیان تاریخ‌های گوناگون برای رخدادی مهم که احتمال تکرارش از قوت فراوانی برخوردار است، نمی‌تواند ملازم با صحت یک مورد و نادرست بودن سایر موارد باشد؛ چرا که میزان اهمیت، سهم بسزایی در فراهم آوردن زمینه‌های گوناگون برای تکرار و یادآوری حادثه‌ی نخست خواهد داشت. 3. روز مباهله (24 ذی‌الحجه) مرحوم مجلسی از مناقب ابن المغازلی نقل می‌کند که اَنَس بن مالک چنین گفت: «لمّا کان یومَ المباهلة آخی النبی صلی الله علیه و آله بین المهاجرین و الأنصار و علیُّ علیه السلام واقف یراه... فقال بلال: یا علی اَجِبُ النبی صلی الله علیه و آله، فأتی علیُّ النبی فقال النبی صلی الله علیه و آله... انّما ذخرتک لنفسی، الا یسُّرک ان تکون أخانبیک... هنگامی‌که روز مباهله فرا رسید پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله بین مهاجران و انصار عقد اخوت جاری کرد؛ و حضرت علی علیه السلام را فراخواند، هنگامی‌که آن حضرت، نزد پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله رسید، رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی فرمود: به درستی که من، تو را برای خویش نگهداشتم؛ آیا شاد نمی‌شوی که برادر پیامبرت باشی؟... * رخداد پیرامونی در رابطه با تبیین زمینه وحیاتی، یا بستر تاریخی که موجب پدیدار شدن ماجرای پیمان برادری گشته، چنین آمده: «هنگامی که آیه (انما المؤمنون اخوة) (به درستی که مؤمنان برادر یکدیگرند) نازل شد؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله بین اصحاب خود، براساس همسانی و نزدیکی هر کدام با دیگری عقد برادری خواند، همان‌طور که بین عمر و ابوبکر، بین عثمان و عبدالرحمن رابطه برادری برقرار ساخت، تا اینکه رو به حضرت علی علیه السلام نمود و فرمود: «انت اخی و انا اخوک یا علی» (تو برادر من و من نیز برادر تو هستم، ای علی). * دیدگاه اهل تسنن مرور منابع نخستین حدیثی عامه گویای این مطلب است که به ندرت کتاب حدیثی یافت می‌شود که نویسنده آن جرأت چشم پوشی از «حدیث مؤاخاة» را داشته باشد؛ چه بسا عدم یادآوری این حدیث شریف موجب زیر سؤال رفتن جامعیت کتاب می‌شود، از این‌رو صاحبان دو صحیح برجسته اهل تسنن، یعنی بخاری و مسلم، اتفاق نموده‌اند بر آوردن حدیث برادری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با حضرت علی علیه السلام و این مطلبی است که حاکم نیشابوری در «المستدرک علی الصحیحین» نیز بر آن تأکید کرده و نوشته: «قد اتفقا (الی البخاری و المسلم) علی اخراج حدیث المؤاخاة و الرایة» (بخاری و مسلم متفقند برآوردن حدیث برادری و حدیث پرچم) ترمذی نیز در صحیح خویش درباره حدیث مؤاخات چنین می‌نویسد: «ان هذا، حدیث حسن صحیح» (به درستی که حدیث مؤاخات، حدیثی. حسن و صحیح) افزون بر این، ابن عبدالبر القرطبی، بعد از یادآوری حدیث «مؤاخاة» و حدیث «رایة» و حدیث «غدیر» می‌نویسد: «هذه کلها آثار ثابتة»؛ تمام این احادیث آثاری ثابت هستند. برادر دینی در چه امری شریک می‌شود همان گونه که گفته شد پیامبر اکرم(ص) در چند نوبت و در زمان‌های مختلف بین اصحاب، عقد برادری خواند، اما درباره انجام عقد اخوت در یک روز خاص تأکید شده است، مربوط به روز عید غدیر خم می‌شود که مرحوم محدث فیض نیز در «خلاصة الاذکار» درباره آداب عمل عقد اخوت در این روز نقل کرده است: دست راست خود را بر دست راست برادر مؤمن بگذارد و خود صیغه اخوت را چنین بخواند «واخَیتُک فِی‌الله وَصافَیتُک فِی‌اللهِ وصافَحتُک فِی‌اللهِ، وَعاهَدتُ‌الله وَمَلائِکتَهُ وَکتُبَهُ وَرُسُلَهُ وَاَنبِیاءَهُ، وَالاَئِمَّهِ المَعصومینَ علیهمُ السَّلامُ، عَلی اَنّی اِن کنتُ مِن اَهلِ الجنَّه وَالشَّفاعَه، وَاُذِنَ لی بِاَن اَذخُلَ الجَنَّه لا اَذخُلُها اِلّا وَاَنتَ مَعی» آن گاه آن فرد مؤمن بگوید «قَبِلتُ» پس بگوید «اَسقَطتُ عَنک جَمیعَ حُقوقِ الاُخوَّهِ ما خَلاَ الشَّفاعَهَ وَالدُّعاءَ وَالزِّیارَهَ». برادر دینی تو شدم و با تو صاف و خالص شدم و مصافحه می‌کنم و با تو در راه خدا دست می‌دهم و عهد بستم با خدا و فرشتگان و کتاب‌ها و پیامبرانش و امامان معصوم(ع) بر اینکه همانا اگر من از اهل بهشت و شفاعت باشم و اجازه داده شد به من که وارد بهشت شوم، داخل بهشت نگردم مگر اینکه تو با من باشی، سپس برادر مؤمن می‌گوید: قبول کردم و پذیرفتم و ساقط کردم از تو همه حقوق برادری را جز شفاعت و دعا و زیارت را! باید توجه داشت که با اجرای عقد برادری، حقوق برادری در ضمن صیغه مخصوص برادری بر انسان بار می‌شود، در منابع حدیثی، روایات متعددی در زمینه حق مؤمن بر برادر مؤمنش بیان شده که از جمله می‌توان به درباره ثواب دیدار برادران مؤمن، معانقه، یاد کردن آنان، سرور ساختن آن‌ها، زدودن غم از سینه برادر مؤمن، عیادت و تلاش برای رفع حوائج آن‌ها یاد کرد. منبع: فارس 211008