از این رو لزوم تبیین مهم‌ترین مؤلفه‌های مناسک ارزشمند حج با بهره گیری از آراء و اندیشه‌های مرجع عالی‌قدر آیت الله مکارم شیرازی می‌تواند به عنوان منشوری جامع در چیستی فریضهٔ حج و ترسیم راهکارهای بهره گیری از برکات این عمل عبادی در ابعاد مختلف مورد نظر قرار گیرد که در این نگاشته به مخاطبان ارائه می‌گردد.

تأملی در چیستی فریضۀ حج

۱. حج؛ بزرگ‌ترین رکن اسلام

آیت الله مکارم شیرازی در تبیین چیستی ماهیت فریضۀ حج فرمودند: یکی از بزرگ‌ترین ارکان اسلام در نظر شیعه حج است، حج در حقیقت یک نوع جهاد بدنی و مالی است، بلکه حج جهاد معنوی است همان طور که جهاد، حج حقیقی می‏باشد و با دقت در اسرار و آداب این دو دستور اسلامی یک نوع وحدت و هماهنگی در میان آن دو به خوبی احساس می‏گردد.

۲. چگونگی وجوب حج

هم چنین معظم له با تبیین شرایط وجودی تحقق این فریضه برای مسلمانان فرمودند: در صورتی که شرایط عمومی از قبیل "بلوغ و عقل" و شرایط خصوصی از قبیل مستطیع بودن (داشتن زاد، توشه، مرکب، سلامت بدن و امنیت راه) در انسان جمع باشد حج یک مرتبه در تمام عمر واجب می‏شود، البتّه وجوب آن وجوب فوری است و نمی‏توان آن را تأخیر انداخت.

۳. حج؛ نماد مساوات بندگان الهی

مرجع و مفسر عالی‌قدر جهان تشیع در تشریح این فریضه مهم فرمودند: مراسم حج‏ از جمله عبادت‌های دسته جمعی است که با تجرّد کامل و وارستگی مطلق، تنها با پوشیدن دو قطعه پارچه ساده آغاز می‏گردد، نشانه مساوات بندگان الهی در پیشگاه اوست و این یکی از آمال بزرگ انسانی است که روزی انسان‏های جهان عوامل برتری‏های موهوم را مانند نژاد، زبان، رنگ و ثروت را کنار گذارده، همگی خود را در برابر خدا مساوی و برابر بدانند. عمل حج از عبادت‏هایی است که به این‏هدف تحقّق می‏بخشد و موجب می‏شود که افراد با ایمان امتیازات اجتماعی را وسیله برتری خود ندانند.

۴. تبیین معرفتی حج ابراهیمی

سفر حج در حقیقت یک هجرت بزرگ است، یک سفر الهی است، یک میدان گسترده خودسازی و جهاد اکبر است.

مراسم حج در واقع عبادتی را نشان می‏دهد که عمیقاً با خاطره مجاهدات ابراهیم و فرزندش اسماعیل و همسرش هاجر آمیخته است و ما اگر در مطالعات در مورد اسرار حج از این نکته غفلت کنیم، بسیاری از مراسم آن به صورت معما در می‏آید، آری کلید حل این معما توجه به این آمیختگی عمیق است.

هنگامی که در قربانگاه در سرزمین منی می‏آئیم... مساله قربانی ابراهیم را به خاطر می‏آوریم که عزیزترین عزیزانش و شیرین‏ترین ثمره عمرش را در این میدان در راه خدا ایثار کرد، و بعداً سنتی به عنوان قربانی در منی به وجود آمد، به فلسفه این کار پی می‏بریم.

هنگامی که به سراغ جمرات (سه ستون سنگی مخصوصی که حجاج در مراسم حج آن‌ها را سنگباران می‏کنند و در هر بار هفت سنگ با مراسم مخصوص به آن‌ها می‏زنند) ...به خاطر می‏آوریم این‌ها یاد آور خاطره مبارزه ابراهیم قهرمان توحید با وسوسه‏های شیطان است که سه بار بر سر راه او ظاهر شد و تصمیم داشت او را در این میدان" جهاد اکبر" گرفتار سستی و تردید کند، اما هر زمان ابراهیم قهرمان او را با سنگ از خود دور ساخت.

هنگامی که به" صفا" و" مروه" می‏آئیم و می‏بینیم گروه گروه مردم از این کوه کوچک به آن کوه کوچک‌تر می‏روند، و از آنجا به این باز می‏گردند، و بی آنکه چیزی به دست آورده باشند این عمل را تکرار می‏کنند، گاه می‏دوند، و گاه راه می‏روند...داستان سعی و تلاش آن زن با ایمان" هاجر" را برای نجات جان فرزند شیرخوارش اسماعیل در آن بیابان خشک و سوزان به خاطر می‏آوریم که چگونه بعد از این سعی و تلاش خداوند او را به مقصدش رسانید، چشمه زمزم از زیر پای نوزادش جوشیدن گرفت، ناگهان چرخ زمان به عقب بر می‏گردد، پرده‏ها کنار می‏رود، و خود را در آن لحظه در کنار" هاجر" می‏بینیم، و با او در سعی و تلاشش همگام می‏شویم که در راه خدا بی سعی و تلاش کسی به جایی نمی‏رسد! لذا به آسانی می‏توان از آنچه گفتیم نتیجه گرفت که" حج" را باید با این رموز تعلیم داد، و خاطرات ابراهیم و فرزند و همسرش را گام به گام تجسم بخشید، تا هم فلسفه آن درک شود و هم اثرات عمیق اخلاقی حج در نفوس حجاج پرتوافکن گردد، که بدون آن آثار، قشری بیش نیست.

۵. درآمدی بر نکات تفسیری در احکام حج

آیت الله مکارم شیرازی در تبیین برخی شاخصه‌های تفسیری احکام حج اینگونه فرمودند:

خداوند متعال در قرآن کریم و در (آیه ۱۹۷سورۀ بقره) احکام حجّ را تعقیب می‏کند و دستورات جدیدی می‏دهد.

۱- نخست می‏فرماید: «حجّ در ماه‌های معینی است» (الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ). منظور ماه‌های شوال، ذی القعده و ذی الحجه است.

۲- سپس به دستور دیگری، در مورد کسانی که با احرام بستن شروع به مناسک حجّ می‏کنند، اشاره کرده می‏فرماید: «آن‌ها که حجّ را بر خود فرض کرده‏اند (و احرام بسته‏اند باید بدانند) در حجّ آمیزش جنسی، و گناه و جدال نیست» (فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ).

به این ترتیب محیط حجّ باید از تمتعات جنسی و همچنین گناهان و گفتگوهای بی‏فایده و جر و بحث‌ها و کشمکش‌های بیهوده پاک باشد، زیرا محیطی است که روح انسان باید از آن نیرو بگیرد و یکباره از جهان ماده جدا شود، و به عالم ماوراء ماده راه یابد، و در عین حال رشته الفت و اتحاد و اتفاق و برادری در میان مسلمانان محکم گردد و هر کاری که با این امور منافات دارد ممنوع است.

۳- در مرحله بعد به مسائل معنوی حجّ، و آنچه مربوط به اخلاص است اشاره کرده، می‏فرماید: «آنچه را از کارهای خیر انجام می‏دهید خدا می‏داند» (وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ یعْلَمْهُ اللَّهُ) و این بسیار لذتبخش است که اعمال خیر در محضر او انجام می‏شود.

در ادامه همین مطلب می‏فرماید: «زاد و توشه تهیه کنید که بهترین زاد و توشه‏ها پرهیزکاری است و از من بپرهیزید ای صاحبان عقل» (وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیرَ الزَّادِ التَّقْوی‏ وَ اتَّقُونِ یا أُولِی الْأَلْبابِ).

این جمله اشاره لطیفی به این حقیقت است که در سفر حجّ موارد فراوانی برای تهیه زادهای معنوی وجود دارد که باید از آن غفلت نکنید،..آن‌ها که روحی بیدار و اندیشه‏ای زنده دارند می‏توانند برای یک عمر از این سفر بی‏نظیر روحانی توشه معنوی فراهم سازند.

بدیهی است وجود ابعاد و زوایای مختلف فریضۀ حج امری انکار ناپذیر است، لیکن واکاوی این شاخصه‌ها با نگاه ژرف اندیشانۀ آیت الله مکارم شیرازی می‌تواند به عنوان چراغ راه کسب علم و معرفت و شناخت نسبت به زوایای مختلف این عبادت مهم از قبیل مولّفه های عبادی، سیاسی،اجتماعی و فرهنگی، اخلاقی و اقتصادی مورد توجه قرار گیرد که عبارت‌اند از:

شاخصه‌های عبادی در فریضۀ حج

۱. تقویت پایه‌های تقوا و اخلاص

آیت الله مکارم شیرازیدر تبیین شاخصه‌های عبادی فریضۀ حج "تربیت نفوس و تهذیب اخلاق و تقویت پایه‏های تقوا" را به عنوان شاکلۀ اصلی فلسفۀ حج برشمردند و فرمودند:در بعد اخلاقی و عبادی که مهم‌ترین فلسفه حج را تشکیل می‏دهد تربیت نفوس و تهذیب اخلاق و تقویت پایه‏های تقوا و اخلاص مطرح است. تعبیرمعروفی که در احادیث اسلامی آمده که می‏گوید: «یخرج من ذنوبه کهیئته یوم ولدته امّه، کسی که حجّ خانه خدا را (از روی اخلاص و توجّه و با حفظ آداب و اسرار آن) انجام دهد از گناه پاک می‏شود همانند روزی که از مادر متولّد می‏شود!» دلیل روشنی برای تأثیر حجّ بر روح و جان انسان است که او را از همه آلودگی‌ها پاک می‏کند و آثار گناهانی که یک عمر در دل نشسته است، می‏زداید و این بزرگ‌ترین فایده‏ای است که نصیب زوّار بیت اللّه الحرام می‏شود.

۲. حج؛ تولّد دوباره

معظم له در فرازی فریضۀ حج را به عنوان رویشی جدید برای مومنان عنوان نمودند و فرمودند: مومنان هر گامی که بر می‏دارند گامی به سوی خدا نزدیک‌تر می‏شوند و معبود و محبوب حقیقی را در همه جا حاضر می‏بینند. آری حج یک تولّد دوباره است! کسانی که حج را با تمام وجودشان درک می‏کنند آثار معنوی و روحانی آن را تا پایان عمر در دل خویش احساس می‏کنند و شاید به همین دلیل است که حج، یک بار، در تمام عمر واجب شده است.

مخصوصاً توجه به این حقیقت که مراسم حج در هر قدم یاد آور خاطرات ابراهیم بت‏شکن، و اسماعیل ذبیح اللَّه، و مادرش هاجر است، و مجاهدت‌ها و گذشتها و ایثارگری آن‌ها را لحظه به لحظه در برابر چشمان انسان مجسم می‏کند، و نیز توجه به اینکه سرزمین مکه عموماً و مسجد الحرام و خانه کعبه و محل طواف خصوصاً یاد آور خاطرات پیامبر اسلام و پیشوایان بزرگ و مجاهدت‌های مسلمانان صدر اول است این انقلاب اخلاقی عمیق‌تر می‏گردد، به گونه‏ای که در هر گوشه‏ای از مسجد الحرام و سرزمین مکه انسان، چهره پیامبر ص و علی ع و سایر پیشوایان بزرگ را می‏بیند، و صدای آوای حماسه‏های آن‌ها را می‏شنود.

آری این‌ها همه دست به دست هم می‏دهند و زمینه یک انقلاب اخلاقی را در دل‌های آماده فراهم می‏سازند، به گونه‏ای توصیف ناشدنی و رق زندگانی انسان را بر می‏گردانند و صفحه نوینی در حیات او آغاز می‏‌کنند.

شاخصه‌های اخلاقی فریضۀ حج

۱. دگرگونی اخلاقی

در بیان مرجع تقلید شیعیان جهان مهم‏ترین فلسفه حج همان دگرگونی اخلاقی است که در انسان‏ها به وجود می‏آورد. مراسم «احرام» انسان را به‏کلّی از تعینات مادّی و امتیازات ظاهری و لباس‏های رنگارنگ و زر و زیور بیرون می‏بَرد و با تحریم لذایذ و پرداختن به خودسازی که از وظایف مُحرم است، او را از جهان مادّه جدا کرده و در عالمی از نور و روحانیت و صفا فرو می‏بَرد و آنان که در حال عادی بار سنگین امتیازات موهوم و درجه‏ها و مدال‏ها را بر دوش خود احساس می‏کنند یک‏مرتبه سبکبار و راحت و آسوده می‏کند. زیرا حج‏ لباس غرور و خودبینی را از تن انسان بیرون می‏آورد و درس تواضع و اخلاص و فروتنی را به او می‏آموزد.

۲. مبارزه با نفس

هم چنین معظم له در تشریح آثار بی بدیل آموزه‌های اخلاقی مناسک حج برای زائران حرم امن الهی فرمودند: به یقین برنامه‏ای همچون حج‏ برای این تنظیم شده که انسان در پرتو آن با هوای نفس و وسوسه‏های شیطانی مبارزه کند و هرگاه این مراسم، منظره جالبی داشته باشد این مبارزه کم‏رنگ خواهد شد؛ ولی هنگامی که با زحمت و مشقّت و در محیطی خشک و ساده برگزار گردد وسوسه‏های شیاطین و هوای نفس، فعّال می‏شود و اینجاست که بازار مبارزه، داغ و بندگان باایمان، نیرومند و قوی می‏شوند و آثار تربیتی حج‏ در آن‌ها آشکار می‏گردد.

شاخصه‌های سیاسی فریضۀ حج

۱. وحدت امت اسلامی، راهبرد کلیدی در فریضۀ حج

بدیهی است لزوم تقویت وحدت امت اسلامی امری انکار ناپذیر است، لذا بهره گیری از اعمال عبادی سیاسی حج در تحقق این مسأله می‌تواند آثار و برکات بی نظیری در اتّحاد امت اسلامی فراهم سازد.

از این رو در اندیشۀ متعالی آیت الله مکارم شیرازی مولّفه وحدت امت اسلامی به عنوان شاخصۀ راهبردی در فریضۀ حج مورد توجه قرار گرفته است، معظّم له در فرازی فرمودند: روح عبادت توجّه به خدا و روح سیاست توجّه به خلق خداست. این دو در حج چنان به هم آمیخته‏اند که تار و پود یک پارچه به حساب می‏آیند، لذا حج عامل مؤثّری برای وحدت صف‏های مسلمانان است.

حج عامل مبارزه با تعصّبات ملّی و نژادپرستی و محدود شدن در حصار مرزهای جغرافیایی است.

در روایات اسلامی، حج به‏عنوان جهاد افراد ضعیف شمرده شده، جهادی که حتّی پیرمردان و پیرزنان ناتوان با حضور در صحنه آن می‏توانند شکوه و عظمت امّت اسلامی را منعکس سازند و با حلقه‏های تو در توی نمازگزاران گرد خانه خدا و سردادن آوای وحدت و تکبیر، پشت دشمنان اسلام را بلرزانند. از این رو حج‏ باعث اتحاد صفوف مسلمانان و قوت و قدرت اسلام می‏گردد.

۲. کنگرۀ سالانۀ حج، بزرگ‌ترین حلقۀ اتصال امت اسلامی

معظم له با تشبیه موسم حج به کنگرۀ عظیم امت اسلامی و در تشریح کارآمدی بی بدیل این اجتماع عظیم و باشکوه فرمودند: آورنده اسلام با وضع قوانین سیاسی و دعوت به تشکیل کنگره سالانه در سرزمین مکه، بقا و ابدیت و مصونیت آیین خود را تضمین نموده است و طبعاً این کنگره اثراتی بالاتر از اثرات کنگره‏های سالانه احزاب سیاسی و زنده جهان در بر خواهد داشت.

منتها سران سیاسی، در این اعصار به اهمّیت چنین موضوعاتی توجّه پیدا کرده‏اند در حالی که اسلام از چهارده قرن پیش طرح آن را ریخته و اثرات مطلوبی از آن گرفته است. متفکران اسلام که طبعاً در اجتماع مزبور شرکت خواهند داشت، می‏توانند آخرین تحوّلات اوضاع جهان اسلام را مورد بررسی قرار دهند و پس از گردآوری اطّلاعات دقیق و تبادل نظر، در بهبود وضع مسلمانان بکوشند و سرزمین اسلام را از عوامل ضدّ آزادی و استقلال پاک سازند و به پیشرفت همه جانبه مسلمانان جهان کمک کنند.

چه اجتماعی سودمندتر از این که می‏تواند بزرگ‌ترین حلقه اتّصال میان مسلمانان جهان باشد و سران اسلام را از اوضاع یکدیگر آگاه سازد.

لذا کنگره سالانه حج همواره الهام‏بخش بسیاری از جنبش‏های آزادی خواهی و نهضت‏های عظیم برای گسستن زنجیرهای ظلم و ستم و تعدّی بوده است و این نکته با مراجعه به تاریخ اسلامی و انقلاب‏های فرزندان اسلام روشن می‏شود؛ زیرا نطفه بسیاری از نهضت‏های اسلامی که برای انداختن حکومت‏های جور و ستم صورت می‏گرفت در ایام حج بسته می‏شد و این سرزمین الهام‏بخش چنین آزادی‏هایی بود.

بنابراین کنگره عظیم اسلامی «حج‏» پایه‏های اسلام را مستحکم نموده، و قدرت و توان مسلمین را در زمینه‏های مختلف فکری و فرهنگی و نظامی و سیاسی افزایش می‏دهد.

۳. عزتمندی امت اسلامی

مرجع عالی قدر جهان تشیع در تبیین آثار بی نظیر فریضۀ حج در تحقق عزت و عظمت مسلمانان فرمودند: حج - اگر همان گونه که اسلام دستور داده و ابراهیم بت شکن، جهانیان را به آن فراخوانده انجام شود - سبب عزّت مسلمین، تحکیم پایه‏های دین، وحدت کلمه، مایه قدرت و شوکت در برابر دشمنان و برائت از مشرکین جهان خواهد شد؛ این کنگره عظیم الهی که هر سال در کنار خانه خدا تشکیل می‏شود، بهترین فرصت را به مسلمانان برای بازسازی نیروهای خویش، و تقویت پایه‏های اخوّت و برادری و خنثی کردن توطئه‏ها و نقشه‏های دشمنان اسلام در طول یکسال می‏دهد.

۴. حج؛ شاخصه‌ای کلیدی در استکبار ستیزی

باید اذعان نمود آثار و برکات حج در مقولۀ سیاسی پس از تحقق وحدت و تحقق عزتمندی باید با مولّفه هایی همچون ستیز با ظلم و استکبار منتهی گردد، از این ایشان در تشریح این مسأله فرمودند: حج وسیله‏ای است برای شکستن سانسورها و از بین بردن خفقان‌های نظام‌های ظالمانه‏ای که در کشورهای اسلامی حکمفرما می‏شود.

حج وسیله‏ای است برای انتقال اخبار سیاسی کشورهای اسلامی از هر نقطه به نقطه دیگر، و بالاخره حج، عامل مؤثری است برای شکستن زنجیرهای اسارت و استعمار و آزاد ساختن مسلمین.

بر همین اساس امیر مؤمنان علی(ع)، هنگامی که فلسفه فرائض و عبادات را می‏شمرد، درباره حج فرمودند: «الحج تقویة للدین» خداوند مراسم حج را برای تقویت آئین اسلام تشریع کرد.

هم چنین بی‏جهت نیست که یکی از سیاستمداران معروف بیگانه در گفتاری معنادار می‏گوید: «وای به حال مسلمانان اگر معنی حج را نفهمند و وای به حال دشمنانشان اگر معنی حج را درک کنند»!.

مجموعه‏ای این چنین فراگیر و همگانی با انگیزه‏های بسیار والای معنوی در دنیا بی‏نظیر است. افسوس که مسلمانان هنوز قدرت عظیم حج را در نیافته‏اند و گرنه هر سال می‏توانستند در زیر سایه حج، بزرگ‌ترین خدمت را به اسلام و شدیدترین‏ ضربه را بر پایه کفر بزنند.

شاخصه‌های اقتصادی فریضۀ حج

۱. حج و ضرورتی به نام ایجاد بازار مشترک اسلامی

تقویت بنیۀ اقتصادی امّت اسلامی از جمله راهبردهای کلیدی در عزتمندی امت اسلامی است، از این رو کنگرۀ عظیم حج می‌تواند در این مقوله نقش به سزایی در تحقق تقویت اقتصاد امت اسلامی ایفا نماید، که تحقق این مهم نیازمند بصیرت دولت‌های اسلامی است، اما متأسفانه تاکنون در سایۀ غفلت برخی دولت‌های به ظاهر اسلامی فلسفۀ اقتصادی فریضۀ حج مورد غفلت و بی اعتنایی قرار گرفته است.

لیکن با این اوصاف نگاه ژرف اندیشانۀ مرجع عالی قدر جهان تشیع و تأکید روز افزون بر نقش آفرینی کنگرۀ عظیم حج در تقویت اقتصاد امّت اسلامی و ارائۀ راهکارهایی ارزشمند در این مسأله، حاکی از عمق معرفت و بصیرت و دغدغه مندی مرجعیت دینی نسبت به سرنوشت امّت اسلامی است؛ از این رو معظم له در فرازی فرمودند:

"برخلاف آنچه برخی فکر می‏کنند، استفاده از کنگره عظیم حج برای تقویت پایه‏های اقتصادی کشورهای اسلامی نه‏تنها با روح حج منافات ندارد، بلکه طبق روایات یکی از فلسفه‏های آن را تشکیل می‏دهد.

لذا چه مانعی دارد مسلمانان در آن اجتماع بزرگ پایه یک بازار مشترک اسلامی را بگذارند و زمینه‏ای مبادلاتی و تجاری را در میان خود به‏گونه‏ای فراهم سازند که نه منافعشان به جیب دشمنانشان بریزد و نه اقتصادشان وابسته به اجانب باشد، این دنیاپرستی نیست، بلکه عین عبادت و جهاد است.

بنابراین فلسفه اقتصادی حج، در روایات اسلامی نیز اشاره شده است که حج می‏تواند قدرت اقتصادی مسلمین را بیشتر کند و از تنگناهای مالی برهاند.

۲. کنگرۀ عظیم حج؛ تقویت اقتصاد عمومی امت اسلامی

مرجع عالی قدر جهان تشیع با تأکید بر ضرورت برگزاری نشست‌های اقتصادی کشورهای اسلامی و تبادل افکار و ایده‌های منبعث از اقتصاد اسلامی فرمودند: در روایات اسلامی «فلسفه اقتصادی» نیز یکی از اسرار و اهداف حج شمرده شده است. ممکن است کسانی بپرسند: حج با مسائل اقتصادی چه کار دارد؟ ولی وقتی به این نکته توجّه کنیم که مهم‌ترین مشکل مسلمین امروز همان وابستگی اقتصادی آن‌ها به دشمنان اسلام است، و در کنار مراسم حج می‏توان کنگره‏ها و سمینارهای عظیمی از اقتصاددانان جهان اسلام به وجود آورد، و مسلمین را از این نظر از زیر سلطه اجانب رهایی بخشید، اهمّیت این موضوع روشن می‏شود.

لذا مسافرت مسلمانان از نقاط مختلف دنیا به سوی خانه خدا و تشکیل آن کنگره عظیم اسلامی می‏تواند پایه و اساسی برای یک جهش اقتصادی عمومی در جوامع اسلامی گردد به این ترتیب که مغزهای متفکر اقتصادی مسلمین پس از مراسم حج‏ یا قبل از آن دور هم بنشینند و با همفکری و همکاری پایه محکمی برای اقتصاد جوامع اسلامی بریزند و با مبادلات صحیح تجارتی آن چنان اقتصاد نیرومندی به وجود آورند که از دشمنان و بیگانگان بی‏نیاز گردند.

حال با این اوصاف این معاملات و مبادلات تجارتی خود یکی از وسایل تقویت جامعه اسلامی در برابر دشمنان اسلام است، زیرا می‏دانیم هیچ ملتی بدون داشتن اقتصادی نیرومند استقلال کامل نخواهد داشت، ولی بدیهی است فعالیت‌های تجارتی باید تحت الشعاع جنبه‏های عبادی و اخلاقی حج باشد نه حاکم و مقدم بر آن‌ها و خوشبختانه مسلمانان وقت کافی قبل یا بعد از اعمال حج برای این کار دارند.

لذا باید اذعان نمود خطرناک‌ترین مشکل مسلمانان امروز وابستگی اقتصادی آن‌ها به بیگانگان است، چه مانعی دارد که در کنار مراسم حج، کنگره‏ها و سمینارهای بزرگی از اقتصاددانان جهان اسلام تشکیل شود و به عنوان یک عبادت الهی و نجات مسلمین از چنگال فقر و وابستگی به بیگانگان، در باره مشکلات اقتصادی جهان اسلام بیندیشند و طرح­های سازنده‏ای تهیه کنند؟ مسأله، جنبه شخصی ندارد که سر از دنیاپرستی بیرون آورد، بلکه هدف تقویت کلّ جهان اسلام و نجات از فقر و خدمت به عظمت مسلمین است.

شاخصه‌های اجتماعی فریضۀ حج

۱. فریضۀ حج؛ نفی اسلام سکولار؛ تأکید بر اسلام نبوی(ص)

از جمله آثار و برکات فریضۀ حج می‌توان به کارکردهای بی نظیر این عمل عبادی در تقویت بافت اجتماعی منبعث از ارزش‌های مشترک اسلامی در جهان اسلام اشاره نمود، آیت الله مکارم شیرازی در تشریح این مسأله بیان کردند: عبادات اسلامی هم چون حج دارای اسراری است که مستقیماً به خود عبادت کننده یا جامعه‏ای که در آن زندگی می‏کنند باز می‏گردد. لیکن فراتر از همه عبادات، حج می‌باشد که به طور کامل جنبه اجتماعی دارد.

بدیهی است اسلام یک دین اجتماعی است؛ بدین‏جهت جامعه اصل و افراد فرع به حساب می‏آیند که باید در جامعه ذوب شوند. بنابراین، کسانی که می‏پندارند اگر در خانه عبادت کنند حضور قلب بیشتری پیدا می‏کنند و با این بهانه از مسجد و جماعت مسلمانان دوری می‏گزینند در اشتباه‌اند. از این‏رو غالب ضمیرهای نماز ضمیر جمع است. به عنوان مثال می‏توان به‏ «ایاک نَعْبُدُ»؛ (پروردگارا) تنها تو را می‏پرستیم»؛ «وَایاک نَسْتَعینُ»؛ و تنها از تو یاری می‏جوییم»؛ «وَاهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمِ»؛ ما را به راه راست هدایت کن».

۲. فریضۀ حج؛ آشتی قلوب در جوامع اسلامی

معظم له در تبیین کارکردهای ارزشمند حج در جمع گرایی امت اسلامی و رفع برخی مسائل و مشکلات و چالش‌ها و کدورت‌ها در میان جوامع اسلامی فرمودند: مسائل اجتماعی از دیدگاه اسلام به قدری اهمیت دارد، که هر چیز در راستای آن باشد و به وحدت و آشتی میان مسلمین کمک کند مطلوب است. و آنچه سبب جدایی و اختلاف مسلمانان گردد، منفور است. بنابراین آشتی دادن و اصلاح ذات البین آن قدر اهمیت دارد که در ردیف جهاد در خط مقدم جبهه شمرده شده است.

حال با این تفاسیر اساس تعلیمات اسلامی بر اجتماع و جمعیت است، یعنی اسلام اصل را جامعه می‏داند و افراد در دل جامعه پرورش پیدا می‏کنند و لذا می‏بینیم که عبادات در اسلام شکل جمعی دارد... روح حج‏ هم جماعت است.. و هر چه جماعت را سست کند مبغوض است. سخن‏چینی، غیبت و تهمت، پیوندها را قطع می‏کند، اصلاح ذات بین، تعاون و همکاری، برآوردن حوائج مردم، محبوب است چون باعث پیوند است.

سخن آخر

در خاتمه باید گفت در کنار توجّه و عنایت به جسم عبادات، باید به روح آن هم توجّه نمود. زیرا هم آنان که فقط به جسم عبادات توجّه می‏کنند و از روح آن غافل‌اند در خطا و اشتباه‌اند، و هم آنان که توجّهی به جسم عبادات ندارند، و به خیال خود فقط به روح عبادت نظر دارند، راه خطا و اشتباه را در پیش گرفته‏اند. جسم حج‏، احرام، وقوف در عرفات و مشعر، اعمال منی، طواف، سعی، حلق، تقصیر و مانند آن است، امّا روحش آن است که حاجی وقتی از مکه باز می‏گردد آدم تازه‏ای شده باشد، نه این که پول زیادی همراه خود ببرد و مقداری وسائل نامرغوب ساخت چین و آمریکا و اسرائیل همراه خویش بیاورد. آری روح حج‏ آن است که تحوّلی در روح انسان ایجاد شود، آثار رسول خدا(ص) را ببیند. تاریخ زنده اسلام را در مکه و مدینه مطالعه کند، و با یک سیر روحانی، به دل تاریخ اسلام و زمان پیامبر خدا در صدر اسلام سفر کند، و با چشم دل ببیند که چگونه پیامبر(ص) تنها با خدیجه(س) و حضرت علی(ع) در مقابل دیدگان مشرکان و دشمنان اسلام در برابر ذات لایزال حضرت حق به نماز می‏ایستاد و جز به رضایت پروردگار به هیچ چیز نمی‏اندیشید.

لذا برای حصول به روح و مغز فریضۀ حج به ویژه دریافت آموزه‌های اخلاقی حج، باید از تهدید و کابوسی به نام سوغاتی، حتّی در آن مواقف شریف، برحذر بود، زیرا این مقوله برخی از حجّاج را رها نمی‏کند، و بیشتر وقتشان را اشغال نموده، وآنها را در بازارها و مغازه‏ها سرگردان می‏نماید. آن‌ها بجای اینکه در آنجا به دنبال چیزهایی باشند که در وطن نمی‏یابند، متأسّفانه بیشتر وقتشان را صرف اموری می‏کنند که در شهر و دیارشان به وفور یافت می‏شود. باید برای این فرهنگ غلط فکری کرد، تا این بیماری مهلک فلسفه اخلاقی حج را کمرنگ نسازد.