قران مجید به یادگیری و آموزش به طور اعم و یادگیری و آموزش نماز به طور اخص،اهمیت بسیار داده است. اهمیت یادگیری از دیدگاه قرآن به اندازهای است که در اولین سورهای که بر پیامبر نازل میشود به مسئلهء یاددادن و آموزش اشاره شده است.
عقیق:قرآن مجید به یادگیری و آموزش به طور اعم و یادگیری و آموزش نماز به طور
اخص،اهمیت بسیار داده است. اهمیت یادگیری از دیدگاه قرآن به اندازهای است
که در اولین سورهای که بر پیامبر نازل میشود به مسئلهء یاددادن و آموزش
اشاره شده و از خواندن و نوشتن و یادگیری به عنوان ابزارهایی برای پرورش و
رساندن انسان به کرامت یاد گردیده است. (بیریا و همکاران،۱۳۷۵)
خداوند
در قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم(ص)میفرماید: «و امراهلک بالصلوة و
اصطبر علیها» ،یعنی خانوادهء خود را به نماز فرمان بده و بر انجام آن شکیبا
باش.(سورهء طه،آیهء ۱۲۳) حضرت ابراهیم(ع)در دعاهای خود میفرمایند:
«پروردگارا،مرا برپا کنندهء نماز قرار ده،و از فرزندانم(نیز چنین
فرما)،پروردگارا دعای مرا بپذیر!(سورهء ابراهیم،آیهء ۴۰)
حضرت لقمان
به پسرشان میفرمایند:پسرم!نماز را برپادار،و امربه معروف و نهیازمنکر
کن،و در برابر مصائبی که بر تو میرسد با استقامت و شکیبا باش که این از
کارهای مهم و اساسی است.(سورهء لقمان،آیهء ۱۷) در جای دیگر،حضرت لقمان به
فرزندشان میفرمایند: «فرزند عزیزم!مبادا خروس از تو هشیارتر و به اوقات
نماز از تو مراقبتر باشد.آیا نمیبینی که به هنگام هر نماز،رسیدن وقت آن
را اعلام میکند و سحرگاهان به آوای بلند ندا سرمیدهد،در حالی که تو در
خوابی؟»(عزیزی،۱۳۷۹،ج ۲،ص ۱۸۶). حضرت علی(ع)میفرمایند:«نماز را به
فرزندانتان بیاموزید.»(عزیزی،ج ۲،ص ۱۰۷)
در روایات اسلامی آمده است
هرگاه معلم به کودکی بگوید که بگو بسم اللّه الرحمن الرحیم و کودک
بگوید،خداوندا یک فرمان رهایی از دوزخ برای کودک و یکی برای والدین او و
یکی برای معلم وی مینویسد.(دیلمی،۱۳۷۸). امام باقر(ع)از قول رسول
اکرم(ص)میفرمایند:«اسالم آیین محکم و استوار الهی است و دین سهل و خالی
از مشقت است.با مدارا در آن قدم بردارید و عبادت خدا را بر بندگان خدا
تحمیل نکنید و همانند سواری نباشید که مرکب خود را خسته و فرسوده میکند و
در نتیجه نه راه سفر را پیموده و نه مرکبش سالم مانده است.»
پیاکبر
اکرم روزی با گروهی از کودکان روبه رو شدند و فرمودند:«وای بر احوال
فرزندان آخر الزمان از دست پدارنشان.»از حضرت سؤال کردند:«یا رسول اللّه
از دست پدران مشرکشان؟»فرمودند:«نه از دست پدران مؤمن و مسلمانشان.زیرا
چیزی از واجبات و فرائض را به فرزندانشان نمیآموزند و اگر فرزند شخصا
برای یادگیری احکام اقدام کرد او را از این کار باز میدارند و به بهرهء
بسار اندکی از دنیا برای آنها راضی میشوند.»آن گاه پیامبر
میفرمایند:«من از آنها بیزارم و آنها نیز از من بیزارند.(راشدی،۱۳۷۸)
حضرت
علی(ع)میفرمایند:«نماز را به فرزندانتان بیاموزید.»(نعیمی،۱۳۷۵،ص ۶۴).
سلیمان جعفری میگوید:«از امام علی(ع)شنیدم که فرمود: «در خانهء خویش اذان
بگوی،تا شیطان از آن جا بگریزد و کودکان نیز به آن ذکر آشنا
شوند.»(عزیزی،۱۳۷۹،ج ۲،ص ۱۱۰). امام علی(ع) میفرمایند:«هرگاه کودک به حدی
از رشد برسد و مقداری از قرآن را بخواند،به او نماز را بیاموزید.» (کرمیان
زیارانی،۱۳۸۰،ص ۱۷۲)
در حدیث دیگری به همین مضمون نقل است که امام
علی(ع)میفرمایند:«نماز بر کودک،زمانی که عقلش رسید لازم است.»(هءکرمیان
زیارانی،۱۳۸۰،ص ۱۷۲)امام صادق(ع)میفرمایند:«امام علی(ع)در خانهء خود اتاق
متوسطی برای نماز خود اختصاص داده بودند.شبها برای نماز خواندن طفل کوچکی
را که نمیخوابید با خود به آن اتاق برده،نماز میخواند.»(عزیزی،۱۳۷۹،ج
۲،ص ۱۱۱) امام صادق(ع)میفرمایند:هنگامی که کودک وضو را یاد میگیرد،خداوند
پدر و مادرش را میآمرزد.(عزیزی،۱۳۷۹،ج ۲، ص ۱۱۱)
در مورد عدم سختگیری در عبادات و نماز روایات زیر نقل شده است: «امام
موسی کاظم(ع)در سنین کودکی در خدمت امام جعفر صادق(ع)(پدر ایشان)به نماز
ایستاده بودند.اندیشمندی از اهالی شهر نزد آن حضرت بود و دید این فرزند به
سوی در باز نماز میخواند که کراهت دارد،مسئله را از حضرت صادق پرسید،امام
فرمودند:«از خود کودک سؤال کنید.!آن اندیشمند رو به کودک خردسال،یعنی
امام کاظم(ع)کرد و عرض کرد:«چرا رو به در باز نماز میخوانید؟امام
کاظم(ع)فرمود:«آن کسی که من به سوی او نماز میخوانم از این در به من
نزدیکتر است.»(نرم افزار جامع احادیث نور،۱۳۸۳).
امام باقر(ع)از
قول رسول اکرم(ص)میفرمایند:«اسلام آیین محکم و استوار الهی است و دین سهل
و خالی از مشقت است.با مدارا در آن قدم بردارید و عبادت خدا را بر
بندگان خدا تحمیل نکنید و همانند سواری نباشید که مرکب خود را خسته و
فرسوده میکند و در نتیجه نه راه سفر را پیمود و نه مرکبش سالم مانده
است.»(همان منبع).
به همین دلیل باید از طولانی کردن نماز کودکان و
عبادات و نماز زیاد و طولانی و خستهکننده پرهیز کرد.(جمشیدی،۱۳۷۷) «حضرت
سجاد(ع)کودکانشان را دستور میداد تا نماز مغرب و عشاء را با هم بخوانند و
نماز و ظهر و عصر را نیز با هم بخوانند و در مورد این که هر نمازی را در
وقت فضیلت و مخصوص خودش بخوانند بر آنان سخت نمیگرفت.به آن حضرت عرض
شد:«آنها نماز را در غیر وقت فضیلتش میخوانند.»امام فرمود:«این کار برای
آنان بهتر است از این که بخوابند و نماز نخوانند.»(عزیزی،۱۳۷۹،ج ۲،ص ۱۱۲)
امام صادق(ع)میفرمایند:«من جوان بودم و در عبادت اسکن کوشش بسیاری
میکردم.پدرم به من فرمود:«کمتر از این مقدار عبادت کن زیرا وقتی خداوند
بندهای را دوست دارد با عبادت کم هم از او راضی میشود.(عزیزی،۱۳۷۹،ج ۲،ص
۱۰۶)
براساس احادیث ذکر شده باید قبل از ۷ سالگی برخی زمینههای
لازم برای برپاداشتن نماز توسط کودکان را ایجاد کرد، مثلا ذکرها،شعارهای
مهم اسلامی،حرکاتی مثل ایستادن ساده رو به قبله،رکوع و سجود را میتوان
یاد داد تا گاهگاهی در کنار والدین تمرین کنند.به تدریج وقتی کودکان با
این فریضه انس گرفتند از ۷ سالگی به بعد باید از آنها خواست تا نماز
بخوانند، اما در این فریضه نباید سختگیری کرد،تا پایان ۹ سالگی که مؤاخذه
به آن اضافه میشود.(باهنر،۱۳۷۸)
صورت عقلی گرفتن رفتار مذهبی از ۷
سالگی است که کودک میتواند مطالبی را بفهمد و از آن سر درآورد.قبل از
این سنین اغلب جنبهء احساسی و نشان دادن همراهی با والدین و دیگران را
دارد.(قائمی،۱۳۷۰) رؤایات زیر در مورد سن آموزش و نحوهء آموزش نماز است: در
اسلام مسئلهء ارتباط با خدا به شکل غیر مستقیم از همان بدو تولد مورد
تأکید قرار گرفته است،به طوری که پیامبر میفرماید: «هرکس که خداوند به او
فرزندی داده است،در گوش راستش اذان و در گوش چپ اقامه بگوید که عصمت و
نگاهداری از شیطان رجیم است.»(عزیزی،۱۳۷۹،ج ۱،ص ۳۷۹)
امام صادق
میفرمایند:«هنگامی که کودک به سن ۳ سالگی رسید او را وادار کنید که هفت
مرتبه بگوید:لا اله الا اللّه و او را آزاد بگذارید.همین که ۳ سال و هفت
ماه و ۲۰ روزه شد،دومین جمله یعنی محمد رسول اللّه را یاد گرفته،۷ مرتبه
آن را تکرار کند.وقتی ۴ ساله شد،۷ مرتبه صلوات بر پیامبر بفرستد،سپس او را
آزاد بگذارید.در ۵ سالگی دست چپ و راست را یادش دهید و وقتی آن را شناخت
او را در جهت قبله قرار داده،از او بخواهید که سجده کند.سپس او را آزاد
بگذارید.در پایان ۶ سالگی به او بگویید که نماز بگزارد و رکوع و سجود را
به او یاد دهید.در پایان ۷ سالگی شستن دستها و صورت را یادش دهید و به او
بگویید که نماز بخواند.در پایان ۹ سالگی نماز و وضو یادش
دهید.»(عزیزی،۱۳۷۹،ج ۲،ص ۱۲۰) احادیث دیگری به همین مضمون از پیامبر
اکرم(ص) (در مکارم الاخلاق و وسایل الشیعه)،امام صادق(ع)(در بحار،وسایل
الشیعه و میزان الحکمه)و از امام باقر(ع)(در میزان الحکمه)ذکر شده است.