عقیق:راهبرد فرهنگ: بسیاری بر این باورند که زیارت امام رضا(ع) و ارادت به آن حضرت مختص شیعیان و آن هم شیعیان اثنی‌عشری است و فرق دیگر اسلامی به این مسئله توجهی ندارد و این در حالی است که مذاهب اربعه اهل‌سنت به آن حضرت ارادت ویژه‌ای داشته‌اند.

آنچه در زیر می‌آید گفت‌وگو با حجت‌الاسلام محمدمحسن طبسی صاحب کتاب «امام رضا علیه‌السلام به روایت اهل سنت» است که در آستانه میلاد امام رضا(ع) توسط مجله الکترونیک اخوت در اختیار فارس قرار گرفته و منتشر می‌شود.

علمای اهل سنت هم عصر امام رضا(ع) چه نگاهی به ایشان داشتند؟

به طور کلی در بین دوازده امام اهل بیت علیهم السلام، امام بزرگواری که بیشتر علمای اهل سنت چه در زمان حیات ایشان و چه بعد از حیاتشان درباره ایشان صحبت کرده‌­اند امام رضا(ع)  هستند.

یعنی زمانی که کتابها را ورق می­‌زنیم، می­‌بینیم بلا استثناء تمامی علمای اهل سنت هم عصر امام و یا بعد از شهادت ایشان به بزرگی از امام یاد می­‌کردند.

همچنین بیشترین اظهار نظرها و اعترافاتی که به مقام علمی و مقامات معنوی امام علیه السلام بوده توسط علمای اهل سنت صورت گرفته است و از حیث توجه علمای اهل سنت به مقام شامخ امام بیشترین آمار به امام رضا علیه السلام متعلق است اما نسبت به علمایی که در زمان امام رضا (ع) بودند، مشهورترین آنها شامل این افراد است که حدیث سلسله الذهب را نقل کرده‌اند.

1. اسحاق بن راهویه:  از علمای بزرگ اهل سنت است که تعابیر عجیبی هم درباره ایشان نقل شده است که نشان دهنده جایگاه این عالم بزرگ نزد اهل سنت است. از جمله علمای بزرگ اهل سنت درباره ایشان گفته اند: "احد ائمه المسلمین و علماء الدین اجتمع له الحدیث و الفقه والورع و الجهد" ایشان متوفای سال 238 یعنی حدود 30 سال بعد از شهادت امام رضا (ع) از دنیا رفته است. این عالم بزرگ اهل سنت از راویان و شاهدان اصلی حدیث سلسله الذهب در نیشابور هستند.

2. احمد ابن حرب نیشابوری متوفای 234 هستند و درباره ایشان گفته شده : "الامام شیخ نیشابور کان من کبار الفقها و ..." . ایشان نیز از شاهدان و راویان اصلی حدیث سلسله الذهب است و روایت این حدیث که نقطه عطفی است در تاریخ حدیث­نگاری توسط ایشان ثبت و ضبط شده است. نقطه جالب توجه اینکه اینها از افراد عادی جامعه نبودند بلکه جزء فقهای بزرگ اهل سنت به شمار می­رفتند که در زمان امام رضا(ع) زندگی می­‌کردند.

3. یحیی ابن یحیی که درباره ایشان هم گفته شده است: "شیخ الاسلام و عالم خراسان " و "امام اهل الدنیا و اهل الدین" . ایشان هم متوفی 226 یعنی حدود 25 سال بعد از شهادت امام رضا(ع) هستند. در زمان خودشان مرجعیت دینی اهل سنت را اداره می­‌کردند.

4. محمد ابن اسلم طوسی نیز از فقهای زمان خود و جزء راویان اصلی حدیث سلسله الذهب بودند.

در کنار این علما و فقها که نسبت به امام رضا (ع) توجه و عرض ارادت داشتند علمایی هم بودند که نسبت به حضرت کم لطفی و بی مهری می­‌کردند. با این حال قاطبه علمای اهل سنت به محضر امام رفته و از محضر امام بهره مند شده‌اند.

اهل سنت به کدام بخش از سیره امام رضا(ع) توجه بیشتری کرده‌اند؟ 

هم سیره علمی امام رضا(ع) مورد توجه اهل سنت بوده و هم سیره اخلاقی ایشان. یعنی زمانی که به کتابهای اهل سنت مراجعه می‌­کنیم می­‌بینیم که به این دو بخش از سیره حضرت پرداخته اند. گل سر سبد زندگی علمی حضرت نزد اهل سنت حدیث سلسله الذهب و ورود تاریخی ایشان به نیشابور است. تقریبا می­توان گفت تمامی مورخین اهل سنت این واقعه را گزارش کرده‌اند. بخش دوم بحثهای اخلاقی است و رفتارهای امام رضا (ع) که بسیار بسیار متواضعانه و اخلاق مدارانه بوده و در تمامی کتابهای اهل سنت نقل شده است. از جمله مصادیق آن نقل این ماجرا است : "روزی حضرت در نیشابور در حمام بودند و بسیار ساده و بدون حشم و خدم مشغول حمام کردن بودند، شخصی خدمت امام می­رسد و رو به او می­‌گوید بیا و بدن مرا کیسه بکش. امام هم بدون اینکه حرفی بزنند این کار را انجام میدهند. مردی از راه می­رسد و با دیدن این صحنه شروع به پرخاش به آن مرد می­‌کند که با فرزند رسول الله چه می­‌کنی!" این تواضع امام از سیره های اخلاقی و مهم امام رضا (ع)  که بسیار مورد تاکید قرار گرفته است.

از احادیث و فرمایشات حضرت کدام مورد شهرت بیشتری بین عامه مردم و یا علمای اهل سنت دارد؟

دو حدیث است: حدیث اول همان حدیث سلسله الذهب است که :"کلمه لااله الله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی بشرطها و انا من شروطها " .

حدیث دوم حدیث ایمان است : "الایمان معرفه بالقلب و اقرار بالسان و عمل بالارکان"

این دو حدیث بین احادیث اهل سنت برجسته ترین است.

امام رضا(ع) بین عامه مردم اهل سنت چه جایگاهی دارند؟

به نکته بسیار مهمی اشاره کردید؛ در میان عامه اهل سنت توسلات به قبر امام رضا(ع)، شفاعت ها و شفاهایی که بواسطه ایشان صورت می­‌گرفت، از زمان شهادت حضرت تاکنون در طول تاریخ قابل مشاهده است. در بین اولین زوارها اگر نگوییم بیشتر زائران اهل سنت بودند قطعا کمتر از شیعیان نبودند. این یکی از مهمترین اتفاقات تاریخی بوده که خوب انعکاس داده نمی‌شود و حرفهایی زده می­شود و وهابیت و داعش روی این مساله مانور می­دهند که زیارت قبر امام رضا (ع) یک مساله مختص به شیعیان است. در حالی که هم علمای بزرگ اهل سنت و هم مردم اهل سنت به تبعیت از آنها به زیارت امام رضا(ع) می­رفتند.

آیا مصادیقی از این زیارتها هم در تاریخ وجود دارد که بتوان به آنها استناد کرد؟

اگر بخواهیم به مصادیق زیارات و توسلات اهل سنت اشاره کنیم،  هم علمای اهل سنت و هم عموم مردم اهل سنت را شامل می­شود. پس این شبهاتی که وهابیت و سلفیت مطرح می­‌کنند که زیارت قبور اهل بیت و خصوصا امام رضا (ع) یک زمانی توسط عموم اهل سنت انجام می­شده حرف غلطی است.

از جمله علما آقای «ابن خزیمه» که شافعی مذهب هستند. متوفی 311 و از اولین علمای اهل سنت هستند که به زیارت قبر امام رضا (ع) می‌رفتند.

یعنی سیره ایشان بوده، نه یک بار نه دوبار بلکه بارها این کار را کرده بودند. از طرف دیگر به همراه علما دیگر و شاگردان خودشان را جمع می­‌کردند و زیارت دسته جمعی می­‌رفتند.

نکته مهم دیگر اینکه ایشان از نیشابور به قصد زیارت امام رضا(ع) به منطقه طوس می­رفتند و اینها نکاتی است که متاسفانه مکتوم می‌کنند و نمی­‌گویند. در کتاب فرائد السمطین اثر جوینی شافعی و کتاب تهذیب التهذیب ابن حجر عسقلانی  ذیل اسم مبارک امام رضا(ع) را ببینند کسانی که دنبال تحقیق و واقعیت هستند. 

ابن خزیمه  از علمای بزرگ اهل سنت است که درباره ایشان گفته شده یکی از استوانه های علم در لغت و فقه و حدیث است. اینقدر جایگاه بالایی دارد. در زمان خودش رئیس حوزه های علمیه اهل سنت در قرن سوم و چهارم بوده. همچنین درباره ایشان گفته شده است که به زیارت قبر امام رضا (ع) آن هم به صورت دسته جمعی می‌رفت.

اطرافیان شاهد تواضع و گریه ایشان نسبت به قبر امام بودند به حدی که همه شگفت­زده می­شدند. و یا از بزرگان دیگر مثل «ابن حبان بُستی» شافعی مذهب متوفی 354 ه.ق در کتاب الثقات جلد 8 صفحه 457 خودشان می­‌گویند :"هرگاه برای بنده مشکلی پیش می­آمد به زیارت قبر امام رضا می­رفتم و به برکت توسل به امام رضا خداوند متعال مشکل مرا حل می­‌کرد" و در پایان می­‌گوید : "هذا شی جربته مرارا فوجدته کذلک".

این کار را نه یک بار نه دو بار بلکه به کرات انجام دادم و نتیجه گرفتم. محمد ابن علی ابن سهل شافعی متولد سال 384ه.ق است. این آقا هم می‌گوید: «هر وقت برایم مشکلی  پیش می‌آمد، چه مشکل دنیوی و چه مشکل دینی،  به قصد زیارت امام رضا از نیشابور به طوس می‌رفتم و خداوند متعال به برکت مرجع شریف این حضرت من را حاجت روا می­‌کردند.»  آقای حاکم نیشابوری شافعی متوفای 405 هجری می‌گوید: "من نقرس و پا درد داشتم  رفتم کنار قبر امام رضا و مقداری از خاک قبر امام رضا را به پای خودم مالیدم و خداوند شفا عنایت کرد".

مصادیق  بسیار بسیار زیاد است. اما در مورد زیارت عامه اهل سنت اگر بخواهیم نقل بکنیم، من فقط به گزارش «عطا ابن عبدالله شیرازی» اشاره می­‌کنم؛ ایشان  شافعی مذهب بود متوفای سال 803 هجری قمری، کتابی دارند به نام «روضه الاحباب»، در جلد 4صفحه 46 ، جمله­‌ای را نقل می‌کند که این جمله نشان دهنده این است که زیارت قبر امام رضا(ع) تنها مختص به شیعیان نبوده و از تمامی اقصی نقاط دنیا با تمامی مذاهب و ادیان به زیارت قبر امام رضا می‌آمدند: «مشهد و مرقد منور علی ابن موسی الرضا مرجع زائران از تمام طبقات و نقاط  جهان است».

همین یک گزارش تاریخی کافی‌ست برای من و شما که بدانیم چه جمعیتی به زیارت قبر امام رضا(ع) می‌رفتند. البته گزارش های دیگری هم است از آقای ذهبی که در کتاب «سیر اعلام النبلاء» جلد6 صفحه 274 نقل می­‌کند. از اقای صفدی شافعی در کتاب «الوافی بالوفیات» جلد 22صفحه 249. و سایر علمای اهل سنت که هر کدام با بیان‌های مختلف مرجعیت قبر امام رضا علیه السلام را بیان کردند.

فرهنگ زیارت امام رضا(ع) که در بعضی از اهل سنت وجود دارد متاثر از ارتباطات آنان ها با شیعیان است یا اینکه جزو اعتقادات آنان است؟

 من اول تصحیح بکنم، تمامی علمای اهل سنت تمامی فرقه ها و تمامی مذاهب شان در طول تاریخ به زیارت قبر امام رضا(ع) می رفتند. همه مذاهب چه حنفی، چه حنبلی، چه شافعی و چه مالکی همه به زیارت قبر امام رضا(ع) می‌رفتند و این مسئله اصلا ربطی به تشیع ندارد.

من کتاب "امام رضا به روایت اهل سنت" را خدمت‌تان معرفی می‌کنم تا آن­هایی که دوست دارند بیشتر در این مورد مطالعه داشته باشند، به این کتاب مراجعه کنند و مستندات بیشتری را در این زمینه بدست بیاورند و ببینند از تمامی مذاهب و تمامی کشورها چه ایران و چه غیر ایران به زیارت قبر امام رضا (ع) می­‌رفتند.

مطلب دیگری می­‌گویم که این مطلب واضح­تر شود که از اقصی نقاط  دنیا و نه فقط ایران به دیدن قبر امام رضا(ع) می­‌رفتند.

آقای «میر خواند» که حنفی مذهب و  از نویسندگان و مورخان  دوره صفویه و متوفی 903است، در کتاب  "تاریخ روضه الصفا" جلد 3صفحه 41در باره امام رضا(ع) این گزارش را نقل میکند: «مشهد مقدس و مرقد این امام علی الاطلاق مرجع ایران و مقصد  سالکان اکابر و اصاغر آفاق است طوایف امم و طبقات بنی ادم از اقصای روم و هند از جمیع مرز و بوم  هر ساله مهاجرت انسان و مفارقت خلّان اختیار کرده و روی توجه به این آستان فرخنده نهاده است.»

ببینید این گزارش در قرن نهم و دهم هجری گزارش شده و می‌گوید تمامی مردم از   بلاد روم یعنی به سمت اروپا، بلاد هند به سمت بودیست­‌ها وهندویست­‌ها اینها همه به زیارت قبر امام رضا(ع) می­‌رفتند.

این نشان می‌دهد که زیارت قبر امام رضا(ع) مختص مسلمان­‌ها نبوده چه برسد به شیعه و سنی! وقتی غیر مسلمان‌ها به زیارت قبر امام رضا(ع) می­‌آمدند و مشکلات خود را حل می­‌کردند پس این مسئله باید حل شود که در گذشته همه علمای اهل سنت و مردم زیارت را انجام می­‌دادند و الان اگر می­‌بینید یک عده‌ای از اهل سنت ساز مخالف می‌زنند به تبعیت و تحت تاثیر تبلیغات وهابیت، سلفیت، القاعده، داعش و طالبان قرار گرفته­اند و ما نمی­‌توانیم عملکرد غلط یک گروهی از اهل سنت را حمل بر همه بگذاریم و بگویم اکثریت‌شان قائل به زیارت نیستند.

در مورد اسناد تاریخی که شما فرمودید اگر اشتباه نکنم اکثرا مربوط به قرن دهم هجری و دوران صفویه است؛ با توجه به اینکه انتقادات به دوران صفویه زیاد است، آیا اسنادی هم در دست است که مربوط به قبل از این تاریخ باشد؟

بله ما سند تاریخی داریم که به  قرن سوم و چهارم بر می‌گردد. آقای «بشاری  مَقدسی» از قدیمی‌ترین مورخین هستند و نزدیک به دوران امام رضا بوده است در کتاب احسن التقاسیم، گزارشی هم از گنبد و بارگاهی که بر قبر امام رضا(ع) نهاده شده و هم از زائرینی که به قبر امام رضا(ع) می­‌آمدند، ارائه می‌کند.

 باز در همین دوره آقای «حسین بن احمد مُهَلَّبی» نویسنده کتاب «العزیزی» هم در کتاب خود هم به قبر و گنبد و بارگاه  امام  رضا(ع) اشاره می‌کند که  نشان میدهد از همان وقت گنبد و بارگاه  در مرجع شریف آن حضرت ساخته شده و هم اشاره می­‌کنند به زائرینی که به زیارت قبر امام رضا(ع) می­رفتند. این­ها اسنادی است که از قرن سوم و چهارم تا حال حاضر ادامه پیدا کرده است. شبهاتی که بعضی ها مطرح می­‌کنند ناشی از عدم مطالعه آنهاست.

منبع:فارس