هيأت بنيفاطمه، يكي از هيأت‌هاي ريشه‌دار و بسيار قديمي تهران است كه 91 سال سابقه فعاليت مستمر دارد. اين هيأت بود كه حاج مرزوق، استاد بسياري از مداحان باسابقه تهران را از كربلا به تهران آورد و سبك‌هاي نو درانداخت.
عقیق:در اواخر دوره
قاجاريه و زمان نخست وزيري مردي كه خود را سپهسالار مي‌ناميد، تعداد
هيأت‌هاي عزاداري اباعبدالله در تهران محدود بود. در همين حين و در سال
1297 شمسي، چند سيد ولايي كه ساكن كوچه ميرزا محمود وزير در محله سرچشمه
تهران بودند، تصميم گرفتند با راه‌اندازي يك هيأت، پرچم عزاداري امام حسين
(ع) را برافراشته كنند. سيدمحمد زريباف، سيدحسين شاهنگيان، آقامير هوشي
سادات (ميربقال) و سيدحسين نيك‌پنجه، بانيان هيأت سيار بنيفاطمه (س) در 91
سال پيش بودند.
هيأت بنيفاطمه (س) در ابتدا تنها صبح‌هاي جمعه هر هفته جلسه خود را برگزار
ميكرد و مثل ديگر هيأت‌ها، مجالس 30 شب ماه رمضان و 15 شب اول ماه محرم
را به جلسات هفتگي خود اضافه ميكرد و در حال حاضر هم تعداد جلسات خود را
به حدود 250 روز از 365 روز سال افزايش داده است.
سيداحمد پيشاهنگيان از اعضاي هيأت امناي حسنيه بنيفاطمه (س) و فرزند يكي
از بانيان هيأت مي‌گويد: «پرسابقه‌ترين هيأت‌هاي فعال در تهران هيأت صنف
بزازها و هيأت بنيفاطمه (س) هستند و هيأت‌هاي ديگر همه از اين دو منشعب
شده‌اند. هيأت بنيفاطمه (س) سال‌هاي سال به صورت سيار برگزار مي‌شد تا
اينكه متوليان آن بعداز سال‌ها يك حسينيه كوچك را در خيابان ري خريدند، اما
چون فضاي اين حسينيه محدود بود و مشكلاتي ايجاد شده بود، فرزندان بانيان
هيأت به‌همراه حاج غلامحسين مس‌فروش، جابر انصاري و آقاي نقره‌چي آن را
به‌فروش رساندند و منزل معتمدالسلطنه برادر قوام‌السلطنه كه چند دوره
نخست‌وزير دوران قاجاريه و پهلوي بود و به شخصي به نام ملاحيدر فروخته بود
را از اين روحاني خريدند. بزرگان هيأت چند خانه اطراف آن هم خريداري كردند و
حسينيه فعلي در محله سرچشمه تهران در سال 1340 به متراژ 800 متر تأسيس و
راه‌اندازي شد.»
اين اتفاقات زماني افتاد كه هر 4 باني هيأت دار‌فاني را وداع گفته بودند و
اجل مهلت نداد تا ثمره تلاش‌هايشان را در احداث حسينيه بزرگ بنيفاطمه (س)
ببينند.
برگزاري هيأت در مكان‌هاي مخفي
پايان دوره قاجاريه فضاي سياسي ـ امنيتي ملتهبي در سراسر كشور به‌خصوص
تهران وجود داشت. رضاخان كه سوداي سلطنت در سر مي‌پروراند، براي فريب افكار
عمومي در ايام عزاداري ماه محرم با سر و پاي برهنه و شمعدان در دست،
پيشاپيش هيأت‌هاي عزاداري حركت ميكرد تا اينكه پس از مدت كوتاهي از مقام
نخست‌وزير و سپهسالاري به مقام پادشاهي رسيد. در اين زمان بود كه عزاداري
براي امام حسين (ع) در سرزميني كه نمادش عشق به اهل بيت (ع) است، ممنوع شد.
روحانيون اجازه استفاده از لباس‌هاي مخصوص خود را نداشتند و بانيان
هيأت‌ها براي اداره جلسات خون بايد چاره‌اي مي‌انديشيدند.
هيأت بنيفاطمه (س) مانند ديگر هيأت‌هاي فعال در تهران در اين ايام خفقان
بيكار ننشست و برگزاري جلسات به صورت مخفيانه را آغاز كرد.
طبق آنچه كه از نسل اول اعضاي هيأت بنيفاطمه (س) به اعضاي بعدي رسيده است،
اين هيأت طي روزهاي ممنوعيت عزاداري محرم در سال‌هاي آغازين قرن حاضر، در
حالي كه تنها 4 يا 5 سال از تشكيل آن مي‌‌گذشت، جلسات خود را در خانه‌هاي
انتهاي كوچه، داخل زيرزمين و با اطمينان از بسته بودن درها برگزار ميكرد.
شاهنگيان در اين باره مي‌گويد: «آنطور كه از پدرم مرحوم سيدحسين شاهنگيان
شنيدم، براي آنكه مردم بدانند جلسه در كدام كوچه و در كدام خانه برگزار
مي‌شود، علامت‌هايي را بين خود ايجاد كرده بودند، مثلاً مقابل در خانه‌‌اي
كه جلسه برگزار مي‌شد، تسبيح آويزان مي‌كردند و وسط كوچه‌اي كه آن خانه
قرار داشت، كبريت روشن مي‌كردند. مردم متوجه مي‌شدند و حضور داشتند و به
لطف خدا هيچگاه از عظمت و جلال جلسات عزاداري اباعبدالله الحسين (ع) كاسته
نشد.»
اين جلسات همانگونه كه گفته شد، پنهاني و بدون استفاده از آلات و نمادهاي
مذهبي مانند پرچم و علم بود و حتي روحانيون و خطبا بدون استفاده از لباس
روحانيت در جلسات شركت مي‌كردند تا رفت و آمد آنها باعث مشخص شدن محل
برگزاري جلسات نشود. حتي پس از اتمام جلسات، عزاداران حسيني صورت‌هاي خود
را مي‌شستند تا آثار گريه از آنها پاك شود و به طور مخفيانه و يك به يك از
محل برگزاري جلسه خارج مي‌شدند تا به دست امنيه نيافتند.
* داستان پيوستن حاج مرزوق عرب به بنيفاطمه
مراسم عزاداري بيش از 10 سال به اين شكل اجرا شد تا پس از شهريور 1320 كه
به خلع رضاه شاه از سلطنت انجاميد، جريان عزاداري اهل بيت (ع) باز هم شكل
سابق خود را يافت.
شاهنگيان مي‌گويد: «ما اينگونه برخورد با عزاداران حسيني را هيچگاه در
تاريخ ايران معاصر به ياد نداريم. به طوريكه حتي پادشاهان قبلي مراسم
عزاداري برپا مي‌كردند. حتي در زمان ناصرالدين شاه قاجار هم روضه‌خواني
باب شد. بعدها در هيأت‌ها يا روضه‌خواني بود يا تعزيه‌خواني كه در
بنيفاطمه (س) هم ابتدا تنها روضه‌خواني بود، تا اينكه همان 4 سيدي كه
بانيان هيأت بودند در يكي از سفرهاي زيارتي به كربلا، شخصي را به نام حاج
مرزوق عرب از كربلا به تهران آوردند كه با لهجه عربي مداحي ميكرد. به اين
ترتيب مي‌توان گفت كه اولين بار در بين هيأت‌هاي تهران و بلكه ايران، هيأت
بنيفاطمه (س) بود كه مداحي را وارد مراسم عزاداري كرد و در واقع توسط اين
هيأت، مداحي و سينه‌زني در جلسات عزاداري امام حسين (ع) باب شد. هيأت
بنيفاطمه (س) مداحي را باب كرده و هيأت آذربايجاني‌ها هم زنجيرزني را.
الآن هم آذربايجاني‌ها در زنجيرزني در ميان همه هيأت‌ها پيشرو هستند.»
بنابراين با آمدن حاج مرزوق عرب به تهران، كم‌كم از تعداد مجالس
تعزيه‌خواني در سطح شهر كاسته شد و هيأت‌ها بيشتر به سوي مداحي و استفاده
از مداحان سوق پيدا كردند.
اينكه چرا هيأت‌ها در ابتدا به صورت سيار ايجاد مي‌شدند و پس از مدتي به
احداث حسينيه‌ها مي‌پرداختند، تنها يك پاسخ دارد، وضع بدمالي و اقتصادي
مردم و جامعه.
شاهنگيان با اشاره به سال‌هاي بعد از جنگ جهاني دوم مي‌گويد: «آن زمان فشار
مالي زيادي بر دوش مردم بود. خوب هيأت‌ها بيشتر در جنوب تهران داير مي‌شد و
كسي از اعضاي آن، داراي وسع مالي مناسبي نبود كه به تنهايي و يا با كمك
اعضاي ديگر، حسينه‌اي را خريداري يا احداث كنند. حسينيه بنيفاطمه (س) هم
سال‌ها بعد از راه‌اندازي هيأت يعني در سال 40 تأسيس شد. آن هم نه توسط
بانيان بلكه توسط فرزندان بانيان و يك تعداد از نسل دوم اعضاي هيأت. يادم
هست كه در زمان نخست وزيري دكتر اميني و قوام‌السلطنه بين سال‌هاي 31 تا 33
وضع اقتصادي خيلي بدي را تجربه مي‌كرديم و طوري نبود كه مردم بتوانند حتي
يك وعده غذاي نذري به عزاداران حسيني بدهند چه رسد به احداث حسينيه.»
آن زمان در مردم توان هزينه، ايثار و انفاق در راه مكتب اهل بيت (ع) وجود
نداشت، اما مردم كه هميشه عشق امام حسين (ع) را در سينه داشتند، هفته‌ها از
ذخيره غذايي خودشان كنار مي‌گذاشتند و در روزهاي تاسوعا و عاشورا با
جمع‌‌آوري اين آذوقه‌هاي انباشته شده، يك وعده غذاي عمومي احسان امام حسين
(ع) مي‌كردند. شاهنگيان مي‌گويد: «زني كه جلسه در خانه آنها برگزار مي‌شد،
در زيرزمين خانه‌شان چادر به كمر مي‌بست و 4 من برنج مي‌پخت، يعني توانايي
يك زن تنها براي پختن همين مقدار برنج كفايت ميكرد، با اين حال تمام
مهمانان عزاي حسين (ع) از آن غذا اطعام مي‌شدند و باز هم غذا باقي مي‌ماند.
اينها به اين دليل است كه آن‌روزها مردم كمتر گناه مي‌كردند و منكرات و
محرمات در جامعه تا اين حد گسترده نبود و مجالس عزاداري بركات فراواني داشت
و همه از بركات معنوي عزاداري‌ها بهره‌مند مي‌شدند و توسلات واقعا نتيجه
مي‌داد.»
اثرات معنوي هيأت‌هاي حسيني دهه‌هاي گذشته بي‌ثمر نبوده و به گسترش فعلي
هيأت‌ها در سراسر كشور و انگيزه‌هاي خودجوش راه‌اندازي اين هيأت‌ها منجر
شده است.
* پايه‌گذاران بنيفاطمه با آيت‌الله خامنه‌اي هم‌بند بودند
بنيفاطمه (س) با آنكه مداحي را در كشور باب كرد، اما در حال حاضر هيچ
فعاليتي را كه تنها مخصوص به خود باشد را انجام نمي‌دهد. از نوحه و شعر
اختصاصي استفاده نمي‌كند، اما تعدادي عادت‌هاي عزاداري را به ديگر هيأت‌ها
گسترش داده است.
شاهنگيان مي‌گويد: «فضاي هيأت‌ها مانند فضاي زورخانه‌هاست. يك ورزشكار
باستاني وقتي حركت ورزشي را خلق مي‌كند، بلافاصله توسط ورزشكاران به ديگر
زورخانه‌ها تسري پيدا مي‌كند. در هيأت‌ها هم وقتي كسي كاري را انجام
مي‌دهد، ديگر هيأت‌ها نيز از آن تبعيت مي‌كنند. مثلا به خاطر ندارم كدام
هيأت براي نخستين بار «چهارپايه خواني» را ابداع كرد، اما الآن در روزهاي
قتل مانند عاشورا و 21 رمضان كه هيأت‌ها در بازار دسته مي‌روند، تمام آنها
در ابتداي ورودي هر چهار سوق چهارپايه خواني مي‌كنند. حال اينكه چه هيأتي
چه كاري را آغاز كرد، مهم نيست؛ من معتقدم كه تنها بايد روي مسأله تبليغات
مذهبي كار شود و انگيزه ايجاد هيأت‌ها همان تبليغات مذهبي است و هيچ فرقي
نمي‌كند كه چه هيأتي چه‌كاري انجام مي‌دهد.»
بيشتر هيأت‌ها در شهرهاي بزرگي مانند تهران، اصفهان، مشهد، تبريز و اردبيل
به صورت شورايي و مشورتي اداره مي‌شوند، اما در اين ميان برخي هيأت‌ها
مانند بنيفاطمه (س) از اين قاعده پيروي نمي‌كنند و مديريت آن از 10 سال
گذشته تا به حال هيأت امنايي است. در تركيب اعضاي هيأت امناي اسامي آشنايي
به چشم مي‌خورد كه عبارتند از: حاج سيداحمد شاهنگيان، حاج جواد صادقي، حاج
عباس جابرانصاري، حاج تقي مس‌فروش، حاج محمد خانيان و حاج محمد كلاهدوز به
رياست حاج سيدعلي زريباف.
هيأت بنيفاطمه (س) همزمان با آغاز نهضت امام خميني (ره) در سال 42 همسو با
تحركات و اقدامات بازاريان و مردم جنوب تهران در حمايت از حضرت امام (ره)
براي پيروي قيام اسلامي تلاش‌هاي فراواني انجام داد. شاعران اين هيأت مانند
مرحوم خوشدل تهراني و مرحوم محمد منتظر شروع به سرودن اشعار حماسي كردند و
آنها را بين مداحان استان تهران براي استفاده در مجالس عزاداري امام حسين
(ع) پخش مي‌كردند.
شاهنگيان كه خود از نزديك شاهد اين ماجراها بود و در لباس مداح اهل بيت (ع)
اشعار آنان را خوانده است، مي‌گويد: «اين شاعران، دم‌هاي تحريك‌آميز نوحه
در منطقه بازار مي‌دادند. به‌همين دليل ساواك چند بار آنها را دستگير كرد و
در چند نوبت به صورت طولاني مدت زنداني شدند. مداحان هم از اشعار آنها
استفاده مي‌كردند تا جايي كه يك روز حاج سيدعباس زريباف را هنگام مداحي از
روي چهارپايه پايين كشيدند و بردند و بعد از مدتي دادگاه او را تبعيد كرد.
در تبعيد‌گاه مرحوم زريباف، رهبري فعلي انقلاب و آيت‌الله مكارم شيرازي
حضور داشتند. ساواك يك بار هم آقاي محمدعلي اسلامي را هنگام مداحي دستگير و
تبعيد كرد.»
شاعران بنيفاطمه (س) در آن روزها ابهام‌گويي را كنار گذاشتند و خيلي شفاف
سلطنت پهلوي را به سلطنت يزيد و معاويه و تبعيد شد‌گاني مانند حضرت امام
(ره) و شهيد مطهري را به ميثم تمار تشبيه مي‌كردند.
شاهنگيان به فعاليت‌هاي انقلابي ديگر در هيأت بنيفاطمه (س) اشاره مي‌كند و
مي‌گويد: «مرحوم زريباف كه از اعضاي اصلي هيأت بود و عده‌اي از بازاريان
متشخص كه روحاني نبودند ــ به‌خاطر جلب نشدن نظر ساواك ــ به‌عنوان زائر به
عراق مي‌رفتند؛ در حالي كه وجوهات شرعي خودشان و نزديكانشان را به نجف
اشرف خدمت امام (ره) مي‌بردند. در آن زمان، نهضت و انقلاب خيلي فراگير بود و
راي آري نمايانگر آن بود. تمام ايران از زن‌هاي بي‌حجاب تا مصدقي‌ها، نهضت
آزادي‌ها، حزب توده و حتي مجاهد خلق براي پيروزي امام خميني (ره) و انقلاب
اسلامي تلاش مي‌كردند و همه عليه شاه بودند.»
با آنكه جو خفقان بر جامعه حاكم بود، ولي هيأت بنيفاطمه (س) مانند ديگر
هيأت‌ها و همه مردم ايران فعاليت‌هاي انقلابي خود را پيش مي‌برد. در
سال‌هاي بعد از انقلاب نيز حسينيه بنيفاطمه (س) در تمام دوره‌هاي رأي‌گيري
شعبه اخذ رأي بوده و در برگزاري انتخاب نقش خود را ايفا كرده است.
* بنيفاطمه و شهدايي كه تقديم انقلاب كرد
هيأت بنيفاطمه (س) در سال‌هاي جنگ نيز فعاليت‌هاي پشت جبهه بي‌شماري انجام
داد. آنها اقدام به تهيه وانت و آمبولانس مي‌كردند و همراه با ده‌ها تن
خواروبار از جمله برنج به مناطق عملياتي اعزام مي‌كردند. افتخار اين هيأت
تقديم چند شهيد به انقلاب بود. از جمله شهيد حسين كاشاني از شهداي سرافراز
دفاع مقدس و جانباز شهيد مرتضي آقاخاني كه توسط ايادي رژيم شاه كه در
شهريور 57 در چهارراه سرچشمه تهران به رگبار بسته شد و پس از تحمل 27 سال
درد و رنج ناشي از مشكلات قطع نخاع، سال گذشته به جمع همرزمان شهيدش پيوست.
بنيفاطمه (س) علاوه بر فعاليت‌هاي مذهبي به كارهاي فرهنگي و خيريه نيز
مي‌پردازد.
شاهنگيان مي‌گويد: «تمام فعاليت‌هاي حسينيه اعم از هيأت، كتابخانه و صندوق
همه زير پوشش آيت‌الله مكارم‌شيرازي اداره مي‌شود. طبقه فوقاني حسينيه
كتابخانه‌اي را داير كرده‌ايم كه داراي سالن‌هاي مجزاي مطالعه دختران و
پسران است. چند كتاب‌دار و مسئول هم وظايف آن را به عهده دارند. از ديگر
كارهاي فرهنگي مرتبط با حسينيه، تهيه ماهانه جزوه‌هاي ديني است كه به صورت
رايگان ميان نسل جوان توزيع مي‌شود. همچنين پيرامون خطبه عزيز فعاليت‌هايي
داشته‌ايم. مانند اعطاي جايزه سفر به عتبات عاليات به كساني كه خطبه غدير
را حفظ مي‌كردند، در دو سال پيش.»
هيأت بنيفاطمه (س) فعاليت‌هاي خيريه خود را از پيش از پيروزي انقلاب
اسلامي و حدود سال‌هاي 55 و قبل از آنكه در كشور تعاوني‌ها شكل بگيرند،
آغاز كرد. آنها خانه‌هايي را زير پوشش داشتند و ميان آنها خواروبار و مواد
اوليه مورد نياز زندگي توزيع مي‌كردند. تا اينكه فعاليت‌هاي خيريه در سال
58 به تأسيس صندوق قرض‌الحسنه بنيفاطمه (س) انجاميد.
شاهنگيان مي‌گويد: «ابتدا شروع كرديم به اعطاي وام جهيزيه. خوب به خاطر
دارم كه آن زمان براي هر متقاضي 100 تومان وام مي‌داديم و الان مبلغ وام
جهيزيه‌مان تا يك ميليون تومان افزايش يافته است. اين صندوق با سرمايه ثابت
50 ميليون تومان كه توسط چند تن از دوستان از جمله خود من تأمين شده است،
داراي گردش مالي هفتگي بين 6 تا 7 ميليارد تومان است. در حال حاضر نيز
انواع وام‌ها را اعطا و براي ضمانت تنها يك برگ چك طلب مي‌كنيم. در حقيقت،
هدف ما بيشتر باز كردن از گروه زندگي مردم است. همچنين در هيأت گاهي
تقاضاهاي مالي مانند هزينه پزشك و نسخه درماني، تهيه جهيزيه و اين مسايل
مي‌شود كه سعي مي‌كنيم كارگشايي كنيم. باب خير هميشه در حسينيه بنيفاطمه
(س) كه به اهل بيت (ع) تعلق دارد، باز است.»
* برنامه‌هاي مذهبي در 275 روز سال
هيأت بنيفاطمه (س) در 60 روز محرم و صفر، 30 شب ماه رمضان، 15 شب اول
محرم، 75 روز ايام فاطميه، 10 روز دهه شهادت امام صادق (ع) و 13 روز ماه
رجب به نام امام موسي كاظم (ع) يعني 250 روز از سال را مجالس عزاداري
مي‌گيرد و نيروهاي خدماتي اين حسينيه اعم از آشپز، كفش‌دار و آبدارخانه
مانند خادمان عزاداران ديگر هيأت‌ها و حسينيه‌ها بدون چشمداشت مالي بيش از
دو سوم سال را مشغول خدمت به ميهمانان مجلس عزاي اهل بيت (ع) هستند. مجالس
صبح اين هيأت همچون 91 سال گذشته از 5/6 صبح آغاز و بعد از سخنراني و مداحي
در ساعت 5/9 صبح به پايان مي‌رسد و مراسم عزاداري ايام محرم نيز شب‌ها بعد
از نماز مغرب و عشاء آغاز مي‌شود.
مداحان اين هيأت بدون توجه به سبك‌هاي جديد و مطرود مداحي و عزاداري،
سنت‌هاي زيباي قديمي در عزاداري را حفظ كرده‌اند و سيداحمد شاهنگيان، حاج
سيداصغر ضرابي و حاج رضا بخشيان به مداحي اهل بيت عصمت و طهارت (ع) در اين
هيأت مي‌پردازند.
حسينيه بنيفاطمه (س) در تهران، سه راه امين حضور واقع شده است.