«یاأیهاالذین ءامنوا لاتأکلوا أموالکم بینکم بالباطل إلا أن تکون تجارةً عن تراضٍ منکم.» «ای مۆمنان در اموال یکدیگر تصرف ناروا نکنید، مگر آنکه دادوستدی از روی رضایت باشد.» (سوره نساء، آیه29)

مردی به حضرت علی(علیه السلام) عرض کرد: در پی کسب و کار هستم. حضرت فرمودند: آیا از احکام دینی خود اطلاع داری؟ آن مرد گفت: پس از کار چنین خواهم کرد. حضرت فرمودند: «ویحک الفقه ثم المتجر، فأنه من باع واشتری و لم یسأل عن حرام و لا حلال إرتطم فی الربا ثم ارتطم» وای به حالت! نخست احکام را بیاموز سپس به تجارت بپرداز، زیرا هر کس خرید و فروش کند و از حلال و حرام آن نپرسد مکرر در آلودگی ربا فرو می‏رود.(1) این نوشتار برآن است تا انواع خرید و فروش را توضیح داده و خرید و فروش صحیح را بیان نماید.

در شرع مطهر اسلام خرید و فروش به پنج دسته واجب، مستحب، مباح، مکروه و حرام تقسیم می‏شود:

خرید و فروش واجب
انسان باید برای برطرف کردن مخارج زندگی تلاش نماید و این نیز واجب است، کسانی که نتوانند مخارج زندگی خودشان را از طریقی جز خرید و فروش تأمین کنند، بر ایشان واجب است که از طریق خرید و فروش مخارج زندگی خود را تأمین نماید تا محتاج دیگران نشود.

خرید و فروش مستحب
خرید و فروش برای توسعه در مخارج خانواده و اثاث زندگی و نفع رساندن به دیگران نیز مستحب است. مثلاٌ کشاورزی که با زراعت مخارج زندگیش تأمین می‏گردد مستحب است که خرید و فروش نماید و به مستمندان کمک کند.

چند چیز در خرید و فروش مستحب است:
1. اینکه فروشنده بین مشتری‏ ها فرق قائل نشود.
2. در قیمت جنس سخت‏گیری نکند. برخی از فروشنده‏ ها درصورتی که سود بسیاری در فروش کالا می ‏کند ولی در تخفیف دادن به مشتری خیلی قاطع هستند.
3. در صورتی که خریدار از معامله پشیمان شد، فروشنده به فسخ معامله راضی گردد که در شرع مقدس به این امر اقاله می‏گویند. اقاله در اصطلاح فقه، درخواست کردن و موافقت فسخ معامله می باشد؛
4. یاد گرفتن احکام آن. البته یادگیری به مقدار حاجت واجب است.

امام صادق علیه ‏السلام فرمودند: کسی که می‏خواهد خرید و فروش کند باید احکام آن را یاد بگیرد و اگر پیش از یاد گرفتن احکام آن خرید و فروش کند، بر اثر معامله ‏های باطل و شبهه ‏ناک به هلاکت می ‏افتد.

خرید و فروش مکروه
برخی از خرید و فروش‏ های مردم مکروه است از جمله:

1. خرید و فروش با افراد پست.
2. معامله بین اذان صبح و طلوع آفتاب.
3. شغل‏ هایی همچون خرید و فروش جو وگندم و قصابی و کفن فروشی و ملک فروشی.
4. تعریف کردن از کالا.
5. بدگویی کردن مشتری از کالای فروشنده.
6. قسم راست خوردن در برخی از معاملات. (قسم دروغ که حرام است)
7. قبل از همه برای خرید وارد بازار شدن و دیرتر از همه خارج شدن.
8. تقاضای کم کردن قیمت جنس بعد از معامله.
9. خرید و فروش و کسب درآمد در روز عاشورا نیز کراهت دارد.

خرید و فروش حرام
1. خرید و فروش نجاسات جز خون که برای درمان بیماران خرید و فروش می‏شود. عده‏ای معتقدند که خرید و فروش مواد غذایی حرام ایرادی ندارد در صورتیکه خرید و فروش آن باطل و پول حاصل از درآمد آن حرام است.
2.  معامله ربوی، و اجرت در مقابل آن نیز حرام است.
3. خرید و فروش کتاب‏های گمراه کننده.
4. فروش سلاح به دشمنان اسلام و تقویت نمایی آنها بر ضد مسلمانان.(4)
5. خرید و فروش چیزی که از راه دزدی یا قمار به‏دست آمده باشد.
6. خرید و فروش عین نجاست مثل سگ. مگر سگ شکاری یا عبد کافر.
7. کسب درآمد از راه مجسمه سازی و مزد گرفتن برای ساخت آن حرام است.(5)
 
انواع معامله
خرید و فروش یا بیع یکی از مهمترین قراردادهای اقتصادی در میان مردم است و نقش بسیار مهمی در روابط اجتماعی دارد. این مسأله همچون سایر فعالیتها باید در محدوده مقررات اسلام انجام گیرد؛ از اینرو یادگیری احکام آن پیش شرط داد و ستد صحیح است. هنگام خرید و فروش، طرفین معامله (خریدار و فروشنده) ممکن است مال و قیمت آن را نقد تحویل دهند و یا به زمان دیگری مۆکول کنند. بنابراین از این جهت ممکن است معامله یکی از چهار حالت زیر را داشته باشد:

معامله نقدی 
فروشنده هم اکنون مال را می ‏دهد و خریدار هم قیمت آن را تحویل می‏ دهد.

معامله دین به دین
یعنی صیغه معامله را اجرا می‏کنند و تحویل قیمت و کالا را به آینده مۆکول می‏نمایند.

معامله نسیه
یعنی فروشنده کالا را تحویل می‏دهد که قیمت آن را در آینده بگیرد. و این معامله احکامی دارد از جمله:

1. در این معامله مدت باید کاملا معلوم باشد. بنابراین اگر جنسی را بفروشد و به سفر برود و قیمت آن را هر وقت از سفر برگشت بگیرد، چون مدت آن به طور کامل مشخص نشده این معامله باطل است. (8)

2. اگر جنسی را خریدار به صورت نسیه از فروشنده خریداری کرد، فروشنده می‏تواند پس از مهلت تعیین شده پول خود را مطالبه نماید ولی اگر خریدار نتوانست بپردازد باید به او مهلت داده شود.(9)

3. اگر به کسی که قیمت جنسی را نمی‏داند، مقداری نسیه دهد وقیمت آن را به او نگوید معامله باطل است. ولی اگر قیمت جنس را بداند و فروشنده به او نیز بگوید که گرانتر می‏دهد، و او قبول کند، معامله درست است.(10)

معامله سلف
یعنی خریدار قیمت کالا را می ‏پردازد تا در آینده جنس را تحویل بگیرد.(پیش فروش)(11)

برخی از احکام معامله سلف
1. شخصی که جنسی را به سلف خریده باشد، قبل از تمام شدن مدت مقرر نمی‏تواند جنس را به دیگری بفروشد اما بعد از اتمام موعد مقرر، هرچند جنس را تحویل نگرفته باشد، فروش آن ایراد ندارد.

2. جنسی که فروشنده به سلف فروخته، اگر در موقعی که باید آن را تحویل دهد نایاب شود و نتواند آن را تهیه کند، خریدار می‏تواند معامله را فسخ کند.(12)

شرایط معامله سلف
1. خصوصیاتی که در قیمت جنس تأثیر دارد مشخص شود.

2. قبل از جدا شدن خریدار و فروشنده، خریدار تمام قیمت را به فروشنده بپردازد. یکی از موارد مبتلابه در این معامله این است که کل مبلغ پرداخت نمی‏گردد، به عنوان مثال شخصی خانه200میلیونی را پیش خرید می‏نماید و در ابتدای این معامله به جای پرداخت کل آن، به طور مثال مبلغ100 میلیون را پرداخت می‏کند که این موضوع، شرط مذکور در معامله سلف را نقض کرده‏ و در واقع مالک بخشی از آن ملک(نصف) می‏باشد. حال اگر در زمان پرداخت مابقی پول افزایش قیمت وجود داشته باشد، فروشنده می‏تواند نصف ملک را به قیمت روز محاسبه نماید.
3. مدت را مشخص کنند.
4. بنابر احتیاط واجب جای تحویل جنس را معین کنند ولی اگر از حرفهای آنان جای تحویل جنس معلوم باشد، لازم نیست اسم آنجا را بگویند.
5. در صورتیکه جنس وزنی یا پیمانه‏ای است، وزن یا پیمانه را مشخص کنند.(13)

خلاصه  
معامله ‏ای صحیح است که همه ضوابط قانونی و شرعی آن رعایت شود و هر دو طرف نیز راضی باشند. و اگر موارد مذکور در آن رعایت نشود مال شبهه ‏ناک می ‏شود و مال شبهه ‏ناک نیز حرام است.

پی نوشت ها:
1. مستدرک الوسائل، جلد13، صفحه247، حاج میرزا حسین نوری معروف به محدث نوری(ره).
2. پایگاه اطلاع رسانی آیة الله العظمی حاج سید علی حسینی سیستانی (دام الظله).
3. استفتاءات امام(ره)، جلد2، صفحه18، س14.
4. تحریرالوسیلة امام خمینی(ره)، کتاب المکاسب و المتاجر، صفحه493، م9/11و15.
5. همان، جلد2، فی المکاسب المحرمة، صفحه496، م12.
6. همان، جلد1،، صفحه571.
7. همان.
8. توضیح المسائل امام، م2105.
9. همان، م2107.
10. همان، م2108.
11. تحریرالوسیله امام خمینی(ره)، جلد1، کتاب البیع، صفحه535و539و543.
12. توضیح المسائل امام، م2113،2116.
13. تحریرالوسیله امام خمینی(ره)، جلد1، کتاب البیع، صفحه543.
منبع:فرهنگ