نیم نگاهی به جایگاه فقهی شیخ فضل الله نوری

عقیق: به مناسبت یازدهم مرداد سالروز شهادت شیخ فضل الله نوری مصادف 13رجب 1327، شمه ای از مقام علمی وی در کلام بزرگان حوزۀ و مخالفین شیخ و همچنین دو دیدگاه درباۀ مشروطه را منتشر می کنیم. مرحوم شيخ فضل الله نوري بدون هيچ ترديدي مجتهد مسلّم و فقيه عالي مقام بوده است. لذا بجاست كه مقام علمي و فقاهت و اجتهاد شيخ را در لابلاي سخنان بزرگان تاريخ معاصر جستجو كرد؛ ضمن این که برخي از دشمنان شيخ نيز به مقام علمي او معترف بوده اند. تأییدات علماء و بزرگان از مقام علمي شیخ فضل الله نوری اما در بين دوستداران شيخ شهيد، بيش از همه بايد به دو استاد بزرگوار شيخ يعني «ميرزاي بزرگ شيرازي» پرچمدار نهضت تنباكو و «ميرزا حبيب الله رشتي» قائم مقام خلف صالح شيخ مرتضي انصاري در كرسي تدريس نجف اشرف اشاره كرد. شيخ شهيد در فقه و اصول پرورش يافتة ميرزاي شيرازي بود و از «خواص اصحاب» او به شمار مي رفت؛ نقل مي كنند: وقتي يكي از اهالي تهران براي حل مسائل شرعي به ميرزاي شيرازي رجوع كرد، ميرزا گفته بود: «مگر شيخ فضل الله در تهران نيست كه به من مراجعه ميكنيد؟»(1) هم ايشان در ديگر ملاقات هاي مردم تهران با ايشان مي گفتند: «شيخ نوري ما را چگونه نگهداري مي نمائيد»(2) مرحوم آيت الله ميرزا حبيب الله رشتي نيز كه عمدتاً از اعطاي اجازة اجتهاد به ديگران اكراه داشته و نوعاً در اين امر احتياط زيادي به خرج مي داد در تقريظ بر رسالة فقهي شيخ فضل الله با عنوان «قاعدة ضمان اليد» مقام علمي و تحقيقي شيخ را به نحوي شگفت و كم نظير ستوده است. وی در بخشي از اين تقريظ چنين مي آورد: «هان اي كسي كه اين اوراق را دريافته و بر آنها وقوف مي يابي، چنانچه در اعماق درياها فرو روي و سوار بر اُشتر، بيابان هاي خشك و لم يزرع را شتابان درنوردي، همانا از حيث تحقيق و تدقيق، بهتر از آنچه كه در اين دفتر آمده، نخواهي يافت. ضروري است كه در مجالس عمومي به فضل و كمال صاحب اين رساله ندا دردهند و سوارگان ديار به سوي او تشويق گردند؛ من در اين رساله نظر افكنده و آن را زيبا و دلنشين يافته ام چه بسيار دُرهاي گرانبها و مرواريدهاي بديع و دست ناخورده كه در آنها به امانت نهاده شده است؛ سزاوار است كه مضامين آن را نه با خامه بر صحيفة اوراق كه با ذرّات طلا بر دیدگان مردم بنگارد. آفرين خداي بر مؤلّف آن باد و اوست عالم پرسوز و گداز، فروغ ديده و نور چشمم شيخ فضل الله ... همانا او در تحصيل قواعد علمي و اصول اجتهادي ـ كه مدار اجتهاد و ملاك صحت اعمال عباد بر آنها و وابسته بدانهاست ـ خود را به رنج افكنده و روزگاري دراز و به قدر كفايت را نزد من و اساتيد عظام حاضر شده است تا به حمدالله به آرزوي خود دست يافته و عالمي رباني، رهنمايي راستين و حقاني، مجتهدي متبحّر و كامل و جامع و معقول و منقول گرديده است. رواست كه بندگان مؤمن خدا وي را در امور ديني مرجع خود قرار دهند...»(3) اين سخنانِ بزرگ ترين مرجع ديني زمان خود و جانشينان شايستة مرحوم شيخ انصاري در عظمت و بزرگي مقام علمي و اجتهاد شيخ فضل الله نوري بود که ارائه گردید.. مرحوم «علامه اميني» صاحب كتاب معروف «الغدير» شيخ نوري را يكي از شهداي راه فضيلت به شمار آورده و در كتاب «شهداءُ الفضيله» مي نويسد: «فهو شيخ الاسلام و المسلمين, و عَلَم العلم و الدين و اكبر زعيم... يعظم شعاير الله و ينشر ماثر دينه و يرفع اعلام الحق ويبرز كلمة الحقيقة... فمضي شهيداً بيد الظلم و العدوان، ضحية الدعوة الي الله تعالي ضحية الدين، ضحية النهي عن المنكر...». (4) مرحوم آقا بزرگ تهراني در كتاب «نُقَباءُ البشر» با عبارات زير از شيخ شهيد ياد ميكند: «العلّامة الباهر و الفقيه المحقق الماهر، المجامع بين الدين و الدنيا الباطن و الظاهر». (5) شهید مدرس، شيخ شهيد را «أعلم علماي وقت»(6) مي داند. حضرت امام خميني نيز وي را «مجاهد مجتهد داراي مقامات عاليه»(7) مي نامد و شهيد مطهري در كتاب «اسلام و مقتضيات زمان» در خصوص شيخ فضل الله ميگويد: «مرحوم نوري مرد بزرگي بود، مجتهد مسلّم و تا حدودي كه شنيده ايم مردي بسيار پاك و با تقوا و عادلي بوده است. مجتهد مسلّم العداله و عادل مسلّم الاجتهاد بود.»(8) آيت الله حسن زاده آملي نيز در كتاب «در آسمان معرفت» نقل هاي زيبايي از آيت الله رفيعي قزويني در خصوص شيخ فضل الله نوري آورده است.(9) در مورد شخصيت علمي شيخ فضل الله نوري(ره) سخن هاي فراواني از علماء نقل شده كه كتاب هاي ذيل براي تحقيق معرفی می گردد: واعظ خياباني در «علماي معاصرين»، ص 77. محمد هاشم خراساني در «منتخب التواريج»، ص 321. سيد محمد مهدي اصفهاني در «احسن الوديعه»، جلد دوم، ص91. ديوان حاج ميرزا ابوالفضل تهراني، ص196. مدرس تبريزي در «ريحانة الادب»، جلد ششم، ص263. شيخ عباس قمي در «فوائد الرضويه» جلد اول، ص353 و محمد علي معلم حبيب آبادي در «مكارم الآثار»، جلد پنجم ص 1606. اعترافات مخالفين شيخ شهيد در خصوص مقام علمي وی: ناظم الاسلام كرماني ناظم الاسلام كرماني كه در كتاب « تاريخ بيداري ايرانيان» از هيچ توهيني به شيخ شهيد دريغ نكرد. در عين حال مي نويسد «حاجي شيخ فضل الله اگر چند ماهي در عتبات توقف كند، شخص اول علماي اسلام خواهد گرديد.»(10) نيز مهدي ملك زاده مي گويد: شيخ «در پايتخت بالاترين مقام روحانيت را برخوردار بود...گفته مي شود از حيث معلومات و تبحّر در علوم ديني از همة همگنانش برتري داشته...»(11) ادوارد براون ادوارد براون يكي ديگر از مخالفين شيخ نوري از وي با عنوان «مجتهدي سرشناس و عالمي متبحّر»(12) ياد مي كند فریدون آدمیت از ديگر مخالفين، فريدون آدميت است. وي در عين سرسختي و سرگراني با شيخ مي نويسد: «متفكر مشروطه مشروعه شيخ فضل الله نوري بود ـ مجتهد طراز اول، استاد مسلّم فن درايه كه پايه اش در اجتهاد اسلامي، برتر از سيد عبدالله بهبهاني و سيد محمد طباطبايي شناخته اند.»(13) سيدحسن تقي زاده اما سرسخت ترين مخالف شيخ فضل الله نوري، سيدحسن تقي زاده بود. وي كسي است كه اصرار فراواني داشت تا اعدام شيخ فضل الله در ملاء عام صورت گيرد «تا عبرت ديگران گردد» وي در مورد قدرت علمي شيخ مي نويسد: «تكيه گاه بزرگ مجلس و ماية قدرت آن، علماي بزرگ تهران بودند كه در رأس آنها آقا سيد عبدالله بهبهاني و آقامير سيد طباطبايي و حاج شيخ فضل الله نوري بودند.»(14) با توجه به مطالب فوق جای ترديد در خصوص اجتهاد و فقاهت مرحوم شيخ فضل الله نوري باقی نمی ماند. * دو دیدگاه متفاوت دربارۀ مشروطه الف: قطعي و مسلّم است كه در زمان مشروطه، علماء دو ديدگاه متفاوت نسبت به مشروطه داشتند. گروهي متشكل از تعدادي علماي نجف و تهران، نظام مشروطه را با آموزه هاي اسلام در تضاد نديدند. به همين منظور تلاش هاي فراواني براي تطبيق آن با شرع انجام دادند. عمده ترين اين تلاش ها توسط مرحوم ميرزا محمدحسين نائيني در كتاب «تنبيه الامه و تنزيه المله» صورت گرفت. در اين كتاب سعي شده عناصر جديد و مفاهيم تازه وارد، مانند «مشروطه»، «حُريت»، «مساوات»، «قانون»، «مجلس» و... را با اسلام و مباني آن پيوند زند. ب: در طرف ديگر، شيخ فضل الله نوري و تعدادي از علماي نجف قرار داشتند كه علي رغم پذيرش تلاش هاي دستة فوق در اوائل نهضت مشروطه، اين نظام را به مثابة گام هاي اوليه و ابتدايي براي استبداد داخلي و سلطة همه جانبه و نفوذ تمام عيار غرب و مفاهيم مدرن و ضد اسلامي غرب به ايران تلقي مي نمودند. شيخ شهيد در اواخر عمر گفته بود: من مخالف مشروطه نيستم بلكه اين مشروطه اي كه در ايران شكل گرفت، ريشه هاي ظلم داخلي و استعمار خارجي را فراهم مي آورد. شاهد بر مدعا اين است كه عليرغم اينكه از سفارت روسيه بارها به شيخ پيشنهاد پناهندگي و فرار از اعدام دادند، شيخ هرگز نپذيرفت و ميگفت: «اسلام زير بيرق كفر نمي رود» در حالي كه در همين زمان محمدعلي شاه و ياران او در پناه روسيه از تصفيه حساب مشروطه خواهان و فاتحين تهران در امان ماندند و مقرري هاي فراواني نيز از طرف دولت مشروطه بر آنان در نظر گرفته شد. حال اگر اين تفكر شيخ شهيد را در كنار گفتة مرحوم آخوند خراساني كه مي گفت: «سركه انداختيم شراب شد، ميروم ايران تا خُمره اش را بشكنم»(15) قرار دهيم اين نتيجه حاصل مي شود كه شيخ فضل الله نوري هم مثل آخوند خراساني و نائيني، مشروطه واقعي كه با مباني اسلام هم سازگار و آميخته است، قبول داشته ليكن شيخ فضل الله بسيار جلوتر از آنان به اين رسيده بود كه مشروطة موجود در ايران، نه آن مشروطه اي است كه علما آن را با مباني اسلام در مي آميزند، بلكه حكومتي است كه به تدريج با حذف علماء و روحانيت، زمينه هاي ورود غرب و مظاهر و مفاهيم غربي، آن گونه كه مدّنظر سيدحسن تقي زاده و امثال او بود را در ايران فراهم آورده و ديانت اسلامي را به حاشيه مي راند. بنابراين نه شيخ فضل الله مخالف مشروطة واقعي بود بلكه خودش به اعتراف تقي زاده(16) يكي از مؤسسين و بنيانگذاران مشروطه بود، و نه آخوند خراساني و نه نائيني و نه علماي ديگر موافق مشروطه اي بودند كه در ايران به بار نشست؛ و در اين باره شواهدي بر عدم موافقت علما و رجال سياسي از مشروطه ايران است و اينكه علماء اعدام شيخ فضل الله را به هيچ وجه تأييد و حمايت ننموده اند. 1. مرحوم سيدمحمد كاظم يزدي صاحب كتاب «عروة الوثقي» و از بزرگ ترين مراجع تقليد شيعه و مقيم نجف به قدري از جنايت قتل شيخ نوري متأثر شد كه نوشته اند وي بعد از اين واقعه بيشتر اوقات از ملاقات با ايرانيان خودداري مي كرد و هيچگاه حاضر نشد مشروطه را تأييد كند.(17) 2. مرحوم آخوند خراساني پس از خبر به دار آويختن شيخ كه مورد انتظارش نبود، مجلس ترحيمي در منزل خود ترتيب داد و از چنين رويدادي اظهار تأسف و تأثر نمود.(18) 3. سيدحسن تقي زاده در يكي از نامه هاي خود به «ادوارد براون» آورده است: «در تبريز در خانه ها و مساجد براي شيخ فضل الله و ميرهاشم و سايرين مجلس ختم گذاشته و ماتم مي گيرند.»(19) 4. سيدمحمد طباطبايي پس از بازگشت از مشهد در پيامي كه براي خانوادة شيخ فرستاد، ضمن تسليت شهادت وي صريحاً اعدام شيخ را عمل دشمنان اسلام خواند.(20) 5. حاج آقا نورالله اصفهاني «پس از مشاهده... و واقعة شهادت مرحوم شيخ شهيد نوري و شهرت مسموميت مرحوم آخوند خراساني و امثال اين وقايع گفته بود «ما انگور انداختيم كه سركه شود، آن را شراب كردند.»(21) 6. آيت الله سيد عبدالحسين لاري پس از مشاهدة وقايع فوق گفتند: «مذهب ما مذهب مُخَطِّئه است نه مُصَوبه و خطا بر غير معصوم جايز است. سركه انداختم، شراب بيرون آمد.»(22) 7. مرحوم نائيني در اواخر عمر خويش ضمن جمع آوري نسخه هاي كتاب «تنبيه الامه و تنزيه المله»(23) «نه تنها از فعاليت هاي مشروطه خواهي كناره جست، بلكه ديگر حتي نام مشروطه را به زبان نياورد و به هيچ گفتگويي كه مربوط به مشروطه بود نيز گوش نداد.»(24) 8. مرحوم آيت الله شيخ عبدالله مازندراني يكي ديگر از كساني است كه از حمايت اوليه خود از مشروطه دست برداشت وي چهارده ماه پس از شهادت شيخ فضل الله، رنجنامه پرسوز و گدازي براي يكي از دوستان خويش نوشت؛ وي همچنين وقايع بعدي مشروطه را از قبيل: «ما قُصِدَ لمْ يَقَعْ و ما وَقَعَ لَمْ يُقْصَدْ» معرفي كرد.(25) همة اينها نشان از حقّانيت شهيد شیخ فضل الله نوري و حمايت علماء از ايشان است. مرحوم جلال آل احمد در اين باره مي گويد: در نهضت مشروطه گويا حضرات روحانيان شركت كننده گمان مي كردند كه سلطنت را از غاصبان حق و مقام «امام زمان»(26) پس خواهند گرفت... ولي با خلع يد از روحانيت كه حاصل اصليِ مشروطه بود، گويا امروز حق داريم كه نظر شيخ شهيد نوري را صائب بدانيم كه به مخالفت با مشروطه (غربي) برخاست و مخاطرات آن را براي روحانيت گوشزد كرد.(27) وی در کتاب دیگری می نویسد: من با دكتر «تندركيا» موافقم كه نوشت: شيخ شهيد نوري نه به عنوان مخالف مشروطه كه خود در اوائل امر مدافعش بود ـ بلكه به عنوان مدافع مشروعه بايد بالاي دار برود و من مي افزايم ـ و به عنوان مدافع كلّيت تشيع اسلامي... و به هر صورت از آن روز بود كه نقش غربزدگي را همچون داغي بر پيشاني ما زدند؛ و من نعش آن بزرگوار را بر سر دار همچون پرچمي مي دانم كه به علامت استيلاي غربزدگي پس از دويست سال كشمكش بر بام سراي اين ممكلت افراشته شد و اكنون در لواي اين پرچم، ما شبيه به قومي از خود بيگانه ايم. (28) پی نوشت: 1. تندركيا، شمسالدين، نهيب جنبش ادبي، ص، 221 2. امين الشرع خويي، تاريخ مشروعيت، مندرج در ميراث اسلامي ايران، رسول جعفريان، ج 9، ص135. 3. نوري، فضل الله، تقريظ كتاب قاعدة ضمان اليد، نسخه خطي آن موجود در كتابخانة آستان قدس رضوي شمارة 9632. 4. اميني، شهداءُ الفضيله، ص 367-364. 5. آقا بزرگ تهراني، نُقَباء البشر، نسخة خطي، ذيل «حاج شيخ فضل الله». 6. مدرسي، علي، پراكنده نگاهي به كتاب زرد، مندرج در مجلة ياد، سال 6، ش 21، ص 93. 7. تاريخ معاصر ايران از ديدگاه امام خميني (ره)، فصل 4، ص 51 به بعد. 8. مطهري، مرتضي، اسلام و مقتضيات زمان، ص 159. 9. حسنزادة آملي، در آسمان معرفت، ص197. 10. كرماني، ناظم الاسلام، تاريخ بيداري ايرانيان، ج3, ص 504. 11. ملكزاده، مهدي، تاريخ انقلاب مشروطيت ايران، ج 6، ص1257. 12. ادوارد براون، انقلاب ايران، ترجمه احمد پژوه، ص 355. 13. آدميت، فريدون، ايدئولوژي نهضت مشروطيت ايران، ج 1، ص 429. 14. تقيزاده، سيدحسن، تاريخ انقلاب مشروطه ايران, ص64. 15. شكوري، ابوالفضل، سيرة صالحان، ص 138، مرحوم آخوند، بعد از انحراف مشروطيت و قتل شهيد نوري قصد عزيمت به ايران جهت اصلاح مشروطه نمود كه گفته ميشود در همان شب عزيمت، به دست عناصر نفوذي مسموم شد. 16. تقيزاده، سيدحسن, انقلاب مشروطيت ايران، پيشين، ص66. 17. بهمني، جواد، فاجعة قرن, ص 171. 18. انصاري، مهدي، شيخ فضل الله نوري و مشروطيت، ص 377. 19. همان، ص380. 20. همان، ص 380. 21. ديوان طرب، مقدمة جلال الدين همايي، ص136. 22. آيت الهي، سيدعلي اكبر، دوحة احمديه في احوال الذريّه الذكيه، (شرح حال آيت الله سيد عبدلحسين لاري) 23. كسروي، احمد، بخوانند و داوري كنند، ص 106. 24. حائري، عبدالهادي، تشيع و مشروطيت، ص167. 25. حرزالدين، محمد، معارف الرجال... ج2, ص19ـ 20، (آنچه مي خواستيم نشد و آنچه واقع شد مطلوب ما نبود.) 26. اشاره به مباحث آيت الله نائيني در تنبيهالامه و تنزيه المله. 27. جلال آل احمد، در حدفت و خيانت روشنفكران، قسمت ضمائم، ص270-271. 28. جلال آل احمد، غربزدگي، ص78. منبع: مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه علمیه قممنبع:حوزه