با این تفاسیر شایسته است با بهره گیری از آراء و اندیشه های ،مفسر قرآن کریم حضرت آیت الله مکارم شیرازی، مهمترین آثار و برکات بی بدیل عید سعید فطر مورد واکاوی قرار گیرد، زیرا تحقق این مهم می تواند بیش از پیش، اهداف ، اسرار و فلسفۀ واقعی جشن و شادمانی مسلمانان روزه دار را در عید سعید فطر تبیین سازد که در نهایت می توان به کارکرد شناسی اختصاصی اعیاد به ویژه عید سعید فطر در ارتقای سیرۀ عبادی و سیاسی و اجتماعی مسلمانان رهنمون گردید.
عید در لغت
عيد در لغت از ماده «عود» به معنى بازگشت است، و لذا به روزهايى كه مشكلات از قوم و جمعيتى بر طرف مىشود و بازگشت به پيروزيها و راحتىهاى نخستين مىكند عيد گفته مىشود، و در اعياد اسلامى به مناسبت اينكه در پرتو اطاعت يك ماه مبارك رمضان و يا انجام فريضه بزرگ حج، صفا و پاكى فطرى نخستين به روح و جان باز مىگردد، و آلودگيها كه بر خلاف فطرت است، از ميان مىرود، عيد گفته شده است، و از آنجا كه روز نزول مائده روز بازگشت به پيروزى و پاكى و ايمان به خدا بوده است حضرت مسيح ع آن را" عيد" ناميده[2]، و همانطور كه در روايات وارد شده نزول مائده در روز يكشنبه بود و شايد يكى از علل احترام روز يكشنبه در نظر مسيحيان نيز همين بوده است.
و اگر در روايتى كه از على ع نقل شده مىخوانيم و كل يوم لا يعصى اللَّه فيه فهو يوم عيد :" هر روز كه در آن معصيت خدا نشود روز عيد است"[3] نيز اشاره به همين موضوع است، زيرا روز ترك گناه روز پيروزى و پاكى و بازگشت به فطرت نخستين است.[4]
عید فطر؛ نماد حق گرایی انسان در اوامر الهی
بدیهی است نزد همۀ مسمانان جهان ، روز عید فطر به عنوان روز جشن و شامانی و سرور مورد توجه است، لیکن باید این پرسش کلیدی را مطرح نمود که به راستی شاخصۀ اصلی وجوب برپایی جشن و سرور و شادمانی درروز عید فطر بر چه مولّفه هایی استوار است؟ در پاسخ می توان با استفاده از نگاه تفسیر محور حضرت آیت الله مکارم شیرازی در تبیین و تفسیر فرمایشات امام علی (ع) به رفع این ابهام اهتمام ورزید، معظم له در فرازی بیان داشتند: امام علی عليه السلام در گفتاری حكيمانه كه در يكى از اعياد (عيد فطر) فرموده، اشاره به نكته مهمى درباره عيد كرده است، نخست مىفرمايد: «امروز تنها براى كسانى روز عيد است كه روزه آنها مقبول درگاه پروردگار و عبادتهاى شبانه آنان مورد پذيرش او قرار گرفته باشد»؛ (فِي بَعْضِ الْأَعْيَادِ: إِنَّمَا هُوَ عِيدٌ لِمَنْ قَبِلَ اللَّهُ صِيَامَهُ وَشَكَرَ قِيَامَهُ). سپس نتيجه گسترده و مهمى از آن گرفته، مىافزايد: « (بنابراين) هر روزى كه در آن عصيان خداوند نشود آن روز، عيد است»؛ (وَكُلُّ يَوْمٍ لَايُعْصَى اللَّهُ فِيهِ فَهُوَ عِيدٌ).
حقيقت اين است كه همه مردم جهان براى خود روزهاى شادى خاصى دارند كه آن را عيد مىنامند. اين روزها يا مانند عيد نوروز است كه تحول جالبى در جهان طبيعت رخ مىدهد؛ گياهان مىخندند، درختان شكوفه مىكنند و حيات و زندگى در طبيعت تجديد مىشود. يا اينكه در آن روز، فتح مهمى در تاريخ مردم يك منطقه واقع شده و يا تحول اجتماعى و علمى صورت گرفته كه ياد و خاطره آن را زنده مىدارند و عيد مىشمرند.جالب اينكه در اسلام، اعياد بهدنبال اطاعت اوامر مهم الهى قرار دارد.
در عيد فطر، ملت مسلمان بعد از يك ماه روزه داشتن به فرمان خدا و عبادات[5]روزانه و شبانه و بر شيطان پيروز شدن، اين پيروزى را جشن مىگيرند؛ جشن اطاعت فرمان حق.[6]
بنابراین می توان اینگونه گفت، جشن و شادمانى به دنبال يك ماه روزه ماه مبارك رمضان، در حقيقت جشن پيروزى بر هواى نفس، و جشن اطاعت فرمان خداست. بنابراين چنين روزى تنها عيد كسانى است كه در انجام اين فريضه بزرگ الهى و درك فلسفه نهايى آن پيروز شدهاند، ولى براى روسياهانى كه پاس احترام اين ماه با عظمت و برنامه تعليم و تربيت آن را نگاه نداشتند چيزى جز روز عزا و شرمسارى نيست.[7]
از اينجا روشن مىشود، اينكه امام علی عليه السلام مىفرمايد: روز عيد فطر عيد براى كسانى است كه روزه و طاعات آنها قبول شده، يك واقعيت است. كسانى كه خداىنكرده اصلًا روزه نگرفتهاند و يا روزههاى آنها آلوده به گناهان و نافرمانىها بوده و به همين دليل مقبول درگاه حق واقع نشده نمىتوانند شاد و خوشحال باشند؛ شادى از آن كسانى است كه طاعاتشان مقبول درگاه حق شده است.
بر اساس اين منطق هر روزى كه انسان در آن گناه نكند و از صبحگاهان تا آخر شب از معصيت پروردگار بپرهيزد آن روز، روز عيد او محسوب مىشود و به اين بيان، ما مىتوانيم تمام ايام سال را ايام عيد خود قرار دهيم،[8] مشروط بر اینکه مردم کارهای خیر و نیکی که در ماه رمضان انجام داده و می دهند را به صورت فراگیر تداوم بخشند چرا که تحقق این مهم باعث برکت در عمر و زندگی انسان می شود[9].
نماز عید فطر؛ نماد پیوند سیاست و دیانت
بی شک نمازپرشکوه عید فطر ازجمله شاخصه های بی بدیل در تقویت همگرایی امت اسلامی و رفع مشکلات جوامع اسلامی است، لذا نقش مبلغان دینی در بسط و گسترش اسلام نبوی و منطبق بر این همانی دیانت و سیاست در اسلام و تبیین مهمترین مصالح و چالشهای جهان اسلام امری انکار ناپذیر است.
ازاین رو حضرت آیت الله مکارم شیرازی در لزوم تحقق این مهم گفتند: شايسته است امام و خطيب جمعه در خطبه نماز جمعه، مصالح دين و دنياى مسلمانان را تذكّر دهد، و مردم را در جريان مسائل زيانبار و سودمند كشورهاى اسلامى و غير اسلامى قرار دهد، و نيازهاى مسلمين را در امر معاد و معاش تذكّر دهد. از امور سياسى و اقتصادى، آنچه را كه در استقلال و كيان مسلمين نقش مهمّى دارد، گوشزد كند. كيفيّت صحيح روابط آنان را با ساير ملل بيان نمايد، و مردم را از دخالتهاى دولتهاى ستمگر و استعمارگر در امور سياسى و اقتصادى مسلمين، كه منجر به استعمار و استثمار آنها مىشود، بر حذر دارد.[10]
خلاصه اینکه نماز عيد فطر از سنگرهاى بزرگى است كه متأسّفانه مسلمانان از وظايف مهمّ خود در برابر آن غافل ماندهاند؛ همان گونه كه از ساير پايگاههاى عظيم سياست اسلامى هم چون نماز جمعه... گاه غافلند. اسلام آميخته با سياست است و كسى كه در احكام قضايى، سياسى، اجتماعى و اقتصادى اسلام اندكى تأمّل كند، متوجّه اين معنا مىشود. هر كس گمان كند اسلام از سياست جداست، نه اسلام را مىشناسد نه سياست را.[11]
عید فطر؛ شاخصۀ کلیدی در استکبار ستیزی
بدون شک عید فطر دارای کارکردهای بی نظیر در مقوله های عبادی و دینی است، لیکن آثار بی بدیل آثار نماز عید فطر در آموزه های سیاسی و اجتماعی به ویژه در تقویت عظمت و هیبت و اقتدار اسلام غیر قابل انکار است، زیرا از آنجا دستورات دین مبین اسلام حساب شده است لذا یک نماز عید حسابی می تواند حکومت ظالمان را متزلزل کند،[12] ، لذا از جمله رویکردهای همیشگی و ثابت حضرت آیت الله مکارم شیرازی در آستانۀ عید سعید فطر دعوت همگان به حضور با شکوه و پر شور در نماز عید سعید فطر برای تحقق امر استکبار ستیزی است.
از این رو معظم له بیان داشتند: نماز عید مستحب است، اما از مستحبات بسیار مؤکد و از شعائر مهم اسلامی است؛ در نماز عید میگوییم «خدایا امروز روز عید ما است و مایه شرف پیامبر، عزت و عظمت اسلام و ذخیره‌ای برای یوم المعاد است».[13]
هم چنین از آنجا که نماز عید فطر خاری در چشم دشمنان و سبب عزت و عظمت اسلام است، از این رو ضرورت حضور روزه‌داران برای شرکت پرشور در این مراسم معنوی لازم است، زیرا این حضور پرشکوه توطئه‌ها و تبلیغات گسترده دشمنان در حق اسلام و مسلمانان با حضور مردم در نماز عید فطر، خنثی و آنان را مأیوس می‌کند.[14]
عید فطر؛ تجلّی سیرۀ عبادی امت اسلامی
باید اذعان نمود روز عيد فطر در اسلام از جمله روزهاى مقدّسى است که براى آنها عبادتها و دستورهاى خاصّى وارد شده است[15]، لذا تقویت آموزه های دینی و عبادی در روز عید سعید فطر می تواند به نوبۀ خود به عنوان نشانه ای محکم از توفیق مومنانۀ مسلمانان در ماه رمضان تلقّی گردد، از این رو در اندیشۀ والای حضرت آیت الله مکارم شیرازی اهتمام روز افزون به مقوله های عبادی به عنوان مهمترین ره یافت در سیرۀ عبادی امت اسلامی در روز عید فطر مورد توجه قرار گرفته است.
تزکیه؛ مهمترین ره آورد عید سعید فطر
باید اذعان نمود اعمال و مناسک عبادی و دینی در عید سعید فطر دارای آثار و برکاتی بی نظیر است که تزکیه با فریضۀ پرداخت زکات فطره به فقرا از جمله شاخصه های ارزشمند این روزعظیم به شمار می آید، لذا در نگاه تفسیری این مرجع تقلید اینگونه آمده است؛ در آیات 14 و 15 سورۀ أعلی به نجات اهل ايمان و عوامل اين نجات اشاره شده است، لذا خداوند متعال در وهلۀ نخست مىفرمايد" مسلماً رستگار مىشود كسى كه خود را تزكيه كند" (قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى).[16]
و نام پروردگارش را به ياد آورد و به دنبال آن نماز بخواند" (وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى).[17]به اين ترتيب عامل فلاح و رستگارى و پيروزى و نجات را سه چيز مىشمرد:
" تزكيه" و" ذكر نام خداوند" و سپس" بجا آوردن نماز".
در اينكه منظور از" تزكيه" چيست تفسيرهاى گوناگونى ذكر كردهاند:
1. نخست اينكه منظور پاكسازى روح از شرك است.
2. هم چنین می توان منظور از آیه 14سورۀ أعلی را به پاكسازى دل از رذائل اخلاقى و انجام اعمال صالح تعبیر نمود، به قرينه آيات فلاح در قرآن مجيد از جمله آيات آغاز سوره مؤمنون كه فلاح را در گرو اعمال صالح مىشمرد، و به قرينه آيه 9 سوره شمس كه بعد از ذكر مساله تقوى و فجور مىفرمايد: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها:" رستگار شد كسى كه نفس خود را از فجور و اعمال زشت پاك كرد و به زينت تقوى بياراست".[18]
3. دیگر اینکه می توان گفت " زكات فطره" در روز عيد فطر است كه نخست بايد زكات را پرداخت و بعد نماز عيد را بجا آورد، چنان كه در روايات متعددى از امام صادق ع اين معنى نقل شده است،[19] همين معنى در منابع اهل سنت از امير مؤمنان على (ع) روايت شده[20]نیز روایت شده است.[21]
بنابراین منظور قرآن که میفرماید «قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکی وَ ذَکَرَ اسمَ رَبِّهِ فَصلی» ، «تزکی» اشاره به زکات فطره است، «ذکر اسم ربه» همان تکبیراتی است که روز عید گفته میشود و «فاء» یعنی بعد از آن نماز عید را میخوانید، از اینرو زکات فطره را قبلا بپردازید، البته اگر نیازمند در نظر دارید که در دسترس نیست، به نیت او فطریه را کنار بگذارید.[22]
زکات فطره؛ مهمترین واجب مالی درروز عید فطر
لازم به ذکر است شرط قبولى روزه ماه مبارک رمضان، پرداخت زکات فطره است[23]، پرداخت فطریه امری واجب است که در قرآن و روایات نیز به آن اشاره شده است، لذا یکی از فواید پرداخت فطریه، بیمه کردن انسان در برابر حوادث مختلف در طول سال است و فرد با پرداخت این مبلغ کم خود را بیمه می سازد.[24]
زكات فطره[25]، يكى از اقسام زكات، است كه بر هر انسان بالغ و عاقل و متمكنى لازم است كه در عيد فطر از طرف خود و تمام كسانى كه نفقه او را مىخورند، اعم از كوچك و بزرگ، بپردازند. مقدار زكات فطره براى هر نفر يك صاع (قريب يك من تبريز) و جنس آن از قوت غالب مردم مانند «گندم و جو و خرما» و امثال اين موارد است. در اصول مسائل زكات فطره هيچ گونه اختلافى ميان شيعه و اهل سنّت نيست.[26]
از این رو پرداخت فطریه ضامن سلامتی انسان است و انسان به هر میزان در این راستا سرمایه گذاری کند به جا و خوب است، بنابراین تمامی کسانی که زندگی شان تامین است باید زکات فطره پرداخت کنند، اما کسانی که کمبود دارند و به نوعی خرج شان بیش از درآمدشان است پرداخت زکات فطریه بر آنها واجب نیست و می توانند فطریه بگیرند.[27]
سخن آخر
روز عید فطر روز گرفتن مزد و جایزه است؛ لیکن آنهایی که ماه رمضان را به بطالت گذرانده اند خسران و زیان می بییند، در فرازهایی از خطبه امام علی(ع) در روز عید فطر، آن حضرت عید فطر را به روز قیامت تشبیه می کنند و از مردم می خواهد هنگامی که به مصلاها می روند به یاد آورند روزی که وارد عرصه محشر می شوند و هنگامی که نماز تمام می شود و خطبه ها را می شنوید به یاد ساعتی بیفتید که از صحنه محشر به سوی بهشت روانه می شوند.[28]
لذا در بیان حضرت علی(ع) کمترین چیزی که نصیب روزه داران می شود این است که روز آخر ماه مبارک رمضان فرشته ای صدا می زند که ای بندگان بشارت باد بر شما که خداوند گناهان شما را بخشید و نامه اعمال شما پاک شد و حواس تان باشد که نامه پاک شده از گناه را آلوده به گناه نکنید.[29]
لذا باید گفت ماه رمضان فصل بهار است، امروز نیز که عید است، بهار بندگی خدا است، باید مراقب بود این درختان بارور نخشکد و سعی کرد تقوا و پاکی که در سایه اطاعت خدا حاصل شده است تا سال آینده همچنان باقی بماند.[30]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر
پی نوشت:
[1] از تو سوال مى كنند(مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) ؛ ص21.
[2] سورۀ مائده، آيه 114( ج 5، ص 166).
[3] نهج البلاغه، كلمات قصار 428.
[4] تفسير نمونه ؛ ج5 ؛ ص131.
[5] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج15 ؛ ص432.
[6] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج15، ص: 433.
[7] يكصد و پنجاه درس زندگى (فارسى) ؛ ص92.
[8] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج15 ؛ ص433.
[9] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی،خطبه های نماز عید سعید فطر،شبستان امام خمینی(ره) ، حرم حضرت معصومه(س)،9/6/1390.
[10] استفتاءات جديد ؛ ج2 ؛ ص138.
[11] استفتاءات جديد ؛ ج2 ؛ ص138.
[12] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی،خطبه های نماز عید سعید فطر،شبستان امام خمینی(ره) حرم حرم حضرت معصومه(س)،9/6/1390.
[13] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی،،تفسیر قرآن کریم ، شبستان امام خمینی(ره)، حرم کریمه اهل بیت(ع)، 17/5/1392.
[14] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی،تفسیر قرآن کریم ، شبستان امام خمینی(ره)، حرم کریمه اهل بیت(ع)، 17/5/1392.
[15] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص501.
[16] سورۀ اعلی، آیۀ 14.
[17] سورۀ اعلی، آیۀ 15.
[18] تفسير نمونه ؛ ج26 ؛ ص402.
[19] " نور الثقلين" جلد 5 صفحه 556 حديث 19 و 20.
[20] " روح المعانى" جلد 30 صفحه 110-" تفسير كشاف" جلد 4 صفحه 740.
[21] تفسير نمونه ؛ ج26 ؛ ص402.
[22] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی،،تفسیر قرآن کریم ، شبستان امام خمینی(ره)، حرم کریمه اهلبیت(ع)، 17/5/1392.
[23] بیانات حضرت حضرت آیت الله العظمى مکارم شیرازى ، جلسۀ تفسیر قرآن کریم ، شبستان امام خمینى(ره) حرم حضرت معصومه(س)،5/6/1390.
[24] همان.
[25] زكات فطره كه گاهى از آن به« زكات بدن» نيز تعبير مىشود در حقيقت يك نوع ماليات سرانه است كه بهنفع فقرا گرفته مىشود، مسلمانان پس از يك ماه روزه داشتن كه آن خود درسى از نوع دوستى و توجه به حال مستمندان اجتماع است، يك قدم عملى در اين راه برداشته و تقريباً مقدار خوراك يكى دو روز خود را به مستمندان مىدهند، اين كار گرچه به ظاهر كوچك است ولى اگر يك حساب دقيق درباره كسانى كه تمكن مالى براى پرداخت زكات فطره دارند بنماييم خواهيم ديد كه مقدار قابل توجهى از نيازمنديهاى محرومان اجتماع در صورت عمل به اين دستور تأمين خواهد شد.
[26] آيين ما (اصل الشيعة) ؛ ص197.
[27]بیانات حضرت حضرت آیت الله العظمى مکارم شیرازى ، جلسۀ تفسیر قرآن کریم ، شبستان امام خمینى(ره) حرم حضرت معصومه(س)، 5/6/1390.
[28] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی،خطبه های نماز عید سعید فطر،شبستان امام خمینی(ره)، حرم حرم حضرت معصومه(س)،9/6/1390.
[29] همان.
[30] همان.
منبع:حوزه