چرا شب قدر، شب قدر نامیده شده است؟
در ادبیات دینی ما هریک از آموزه های اسلامی دارای علت و وجهی برای نامگذاری است و نام گذاری آن برخاسته از یک ویژگی یا یک پیوند و رابطه ای است که بین اسم و معنای آن وجود دارد. بنابراین ما باید با معانی مختلف واژه «قدر» آشنا شویم و پیوند و رابطه بین این معانی با شب قدر را بیان کنیم.
واژه «قدر» در زبان عربی دارای معانی متعددی است و هر یک از این معانی متعدد می تواند با شب قدر در ارتباط باشد. اینک به مهمترین معانی آن اشاره می شود:
یک: قدر به معناي اندازه و مقدار است. همانطوركه در قرآن كريم آمده است:«...قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْراً / و خدا براى هر چيزى اندازهاى قرارداده است.»
از برخی روایات برمی آید كه شب قدر را از اين رو قدر نامندكه جميع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعيين مي شود. چنان که در قرآن کریم نیز به این مسئله اشاره شده و خداوند متعال فرموده:« فيها يُفْرَقُ كُلّ أَمْرٍحَكيمٍ / درآن شب هر امرى بر اساس حكمت (الهى) تدبير و جدا مىگردد.»
از امام محمد باقر(ع) در خصوص تفسیر این آیه سوال شد حضرت فرمود: «يُقَدَّرُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ كُلُّشَيْءٍ يَكُونُ فِي تِلْكَ السَّنَةِ إِلَى مِثْلِهَا مِنْ قَابِلٍ خَيْرٍ وَ شَرٍّ وَ طَاعَةٍ وَ مَعْصِيَةٍ وَ مَوْلُودٍ وَ أَجَلٍأَ وْ رِزْقٍ فَمَا قُدِّرَ فِي تِلْكَ السَّنَةِ وَ قُضِيَ فَهُوَ الْمَحْتُومُ وَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهِ الْمَشِيئَة / در شب قدر، هرامرى از امور بندگان تا شب قدر سال آينده معين مى گردد، از خير و شر، طاعت و معصيت، ولادت و مرگ و روزى موجودات و هرآنچه در آن سال مقدر گشته حتمى است و خداوند را در آن مشيت است.»
دو: قدر به معنای شأن و منزلت است چنان که در قرآن کریم می خوانیم:« وَ ما قَدَرُو االلَّهَ حَقَّ قَدْرِه... / و خدا را آن گونه كه سزاوار اوست نشناخته و توصيف نكردند.»
مرحوم طبرسی در تفسیر مجمع البیان در خصوص رابطه این معنا با شب قدر وجوه مختلفی نقل نموده از جمله این که:
سه: معنای دیگر واژه قدر، ضیق و تنگی است. به عنوان نمونه در یکی از آیات قرآن می خوانیم:« ...وَ مَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ… / وكسى كه روزى بر او تنگ است... .»
در خصوص رابطه این معنا با شب قدر گفته اند که در این شب با نزول ملائکه الهی زمین تنگ می گردد.
لازم به ذکر است که جمع بین معانی مذکور منعی ندارد و ممکن است همه آنها در خصوص شب قدر به نوعی صادق باشد.
تعیین مقدّرات در شب قدر با اختیار انسان چگونه سازگاری دارد؟
شب قدر به اين جهت "قدر" ناميده شده كه جميع مقدّرات بندگان
در تمام سال در آن شب تعيين مى شود، شاهد اين معنى سوره دخان است كه مى
فرمايد: « إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ
مُّبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ * فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ
حَكِيمٍ / ما اين كتاب مبين را در شبى پر بركت نازل كرديم، و ما همواره
انذار كننده بوده ايم، در آن شب كه هر امرى بر طبق حكمت خداوند تنظيم و
تعيين مى گردد."
اين بيان هماهنگ با روايات متعددى است كه مى گويد: در آن شب، مقدّرات يك
سال انسانها تعيين مى گردد، و ارزاق و سرآمد عمرها، و امور ديگر، در آن
ليله مباركه تفريق و تبيين مى شود.
البته اين امر هيچگونه تضادى با آزادى اراده انسان و مسئله اختيار ندارد،
چرا كه تقدير الهى به وسيله فرشتگان بر طبق شايستگي ها و لياقت هاى افراد، و
ميزان ايمان و تقوى و پاكى نيّت و اعمال آنها است.
يعنى براى هر كس آن چیزی را مقدر مى كنند كه لايق آن است، يا به تعبير ديگر
زمينه هايش از ناحيه خود او فراهم شده، و اين نه تنها منافاتى با اختيار
ندارد، بلكه تأكيدى بر آن است .
با توجه به اختلاف ساعت، شب قدر در جاهای مختلف متفاوت است؟
در خصوص این امر پاسخهای گوناگونی داده شده، مثلا میتوان گفت از آن جا که شب عبارت است از تاریکی و نرسیدن نور خورشید به آن قسمت از کره زمین که روبه روی خورشید قرار ندارد. و چون تاریکی همراه با گردش زمین در حرکت است و یک دوره کامل آن در بیست و چهار ساعت انجام می‌شود، ممکن است شب قدر یک دوره کامل شب در تمام نقاط کره زمین باشد؛ یعنی مدت بیست و چهار ساعت تاریکی که تمام نقاط زمین را زیر پوشش قرار میدهد،که آغاز آن از یک نقطه فرضی روی کره زمین شروع می‌شود و در همان نقطه پایان می‌گیرد. بنابراین هیچ اشکالی وجود ندارد که شب قدر در دو منطقه با یک روز یا یک شب متفاوت باشد. اتفاقا این امر با روایاتی که تاکید می کند. فضیلت روزقدر (روزی که بعد از شب می آید) هم مانند شب قدر است تا حدودی تأیید می شود، زیرا وقتی برای ما شب قدر پایان یافته، هنوز برای مردم منطقه دیگری از زمین شب قدر پایان نیافته است.
علامه مجلسی در همین رابطه می نویسد: «البته عمل و عبادت كه در روز قدر واقع مىشود با اين كه تقدير در شب قدر است منافات با ارزش آن ندارد چون در اخبار وارد شده كه روز قدر هم در ارزش مانند شب قدراست».
چرا امامان معصوم ما دقیقاً مشخص نکرده‌اند کدام شب، شب قدراست؟
همین سؤال از ائمه (ع) پرسیده شده است. آنها در مواضع مختلف نکات متعددی را بیان فرموده‌اند. از مجموع آیات و روایات به دست می آید ائمه عليهم السلام می‌دانستندکه شب قدر کدام یک از شب‌ها است، لیکن به دلایل مختلف از تعیین آن به شکل دقیق خودداری کرده اند.
از جمله از روایات استفاده می‌شود که:
1- به لحاظ لزوم کسب آمادگی بیشتر به جای مشخص کردن یک شب،آن را در هاله‌ای از ابهام بین یکی از سه شب قرار دادند که در هرسه شب به احتمال این که هر یک از آنها شب قدر است انسان خدا را عبادت کند و با شب زنده‌داری آن شب ها بیشتر از برکات و رحمت الهی برخوردار شود و آمادگی بیشتری برای ارتباط با خدا پیدا کند. در روایت آمده است: «این قدر تنبلی نکنید، (عبادت در) دو سه شب بسیار راحت است. به جای این که دقیقاً دنبال شب قدر باشید به دنبال همت بیشتر باشید که در این دو سه شب بیشتر فیض ببرید».
2- به لحاظ این که یکی از شب‌ها شب قدر است و آن دو شب دیگر گرچه شب قدر نیست اما برخی از مقدمات شب قدر در آنها صورت می‌گیرد، از ائمه علیهم السلام روایت شده است که در شب نوزدهم ماه رمضان کارها، اندازه‌گیری و تقدیر می‌شود و در شب بیست و یکم و بیست و سوم امضای نهایی می‌شود.
3- به لحاظ عظمت این شب، تعمدا آن را در هاله‌ای از تردید و ابهام قرار دادند تا راهیان کوی دوست بدانند برای دستیابی به این گوهر پربها باید زحمات بیشتری را متحمل شوند و به آسانی نمی‌توانند به آن دست یابند.
4- در شب‌های مختلف قرار داده شد تا اگر احیاناً کسی موفق به درک یک شب نشد، ناامید از رحمت خدا نشود و آن را در شب های بعد تدارک کند، یا این که اگر به دلیل مسافرت یا بیماری یا هر علت دیگر موفق به شب زنده‌داری در شبی خاص نشود، ناامید نشده و در دو شب دیگر بتواند ثواب عظیم شب زنده‌داری را دریابد.
منبع:شبستان