بازنگري در كيفيت و كميت افطارهاي ماه مبارك رمضان؛
چه نيكو بود اگر به جاي مراسم اشرافي و مجالس مجلل افطاري، به خانواده هاي نيازمند، افراد بي سرپرست، كانون هاي اصلاح و تربيت، مراكز ترك اعتياد و همه كساني كه از امكانات مادي كشور بي بهره اند طعم شيرين افطاري كافي را چشاند. بي ترديد از ميان بردن نياز همه اقشار جامعه از مهم ترين وظايف جامعه اسلامي است كه در اين صورت همه ملت در محيط اسلامي، عدالت علوي را درك خواهند كرد.
عقیق:روزه داري و افطار در ماه مبارك رمضان از جمله اموري است كه در سيره معصومين(ع) به ويژه پيامبر گرامي اسلام(ص) آداب فراواني براي آن نقل شده كه ما در اين يادداشت مي كوشيم كه با بيان سيره معصومين(ع) و بزرگان دين به آسيب شناسي شيوه تجملاتي افطار در زمان كنوني و بيان اشكالات آن بپردازيم.
آنچه از سيره پيامبر بزرگوار اسلام(ص) به ما رسيده اين است كه افطار براي شخص روزه دار بسيار ساده تر از آن چيزي بايد باشد كه ما تصور مي كنيم. حضرت علامه طباطبايي(ره) در كتاب شريف «سنن النبي» در اين‌باره احاديثي نقل مي كند كه از جمله آنها حديثي از انس بن مالك در باب شكل افطار رسول الله(ص) است: «طعام رسول الله(ص) شربتي در افطار و شربتي در سحر بود، و بسا اتفاق مي افتاد كه در شبانه روز جزء يك بار خوردني نداشت و خيلي از اوقات اين شربت شير بود و گاهي غذاي آن حضرت نان خيس خورده بود.» (1)
در جايي ديگر حضرت علامه جهت اشاره به افطار ساده ائمه اطهار(ع) به نقل از حديثي خوراك حضرت امام صادق(ع) را اين گونه توصيف مي كند: «امام صادق(ع) زماني كه رطب(خرما تازه) وجود داشت نخستين چيزي كه با آن افطار مي نمود رطب بود و در زمان تمر(خرماي خشك) با تمر افطار مي نمود.»(2)
بهترين زمان افطار در بيان ائمه اطهار(ع)
امام صادق(ع) درباره تقدم نماز بر افطار فرموده اند: «مستحب است، روزه دار اگر توانايي دارد نخست پيش از افطار نماز خود را بخواند»(3) و همچنين امام باقر(ع) فرمودند: «اگر ميل تو به افطار و غذا خوردن، تو را از نماز باز مي دارد نخست افطار كن، تا دور شود از تو وسوسه هاي نفس ملامت گر.
از اين بيان امام باقر(ع) واضح شد نماز با حضور قلب هرچند كمي با تأخير بيافتد از نماز بدون حضور قلب در اول وقت بهتر است هر چند كه مانع حضور قلب از امور مادي و افطار نمودن باشد همچنين در جايي ديگر از حضرت باقر(ع) نقل شده كه فرموده است: از امام باقر عليهالسلام روايت شده است: «در (ماه) رمضان نماز مىخوانى و سپس افطار مىكنى، مگر آن كه با گروهى باشى كه منتظر افطارند.
اگر با آنان بودى، بر خلاف آنان عمل نكن؛ افطار كن و سپس نماز بخوان، وگرنه اوّل، نماز بخوان.» پرسيدند: «براى چه؟» فرمود: «براى آن كه دو واجب برايت پيش آمده است: افطار و نماز. اوّل به آن بپرداز كه برتر است و نماز، برترينِ آن دو است.» سپس فرمود: «نماز مىخوانى، در حالى كه روزهاى. پس، آن نمازت با روزه به پايان برده مىشود. اين نزد من، محبوبتر است.» « نماز را بر افطار مقدّم مىدارى، مگر آن كه با گروهى باشى كه نخست، افطار مىكنند. پس با آنان مخالفت نكن و با ايشان افطار كن، وگرنه نخست، نماز بخوان؛ چرا كه بهتر از افطار است و نمازت با حالت روزه نوشته مىشود و اين نزد من، محبوبتر است.»(4)
براين اساس، استحباب افطار پس از نماز دو استثناء دارد كه يكي از آنها در جايي است كه روزه دار توانايي و قدرت تحمل ندارد و ديگري در جايي كه افرادي منتظر ما هستند كه با يكديگر افطار كنيم.
ثواب افطار با خرما و آب و اثر آن بر بدن
در رواياتي از اهل بيت(ع) و پيامبر(ص) در اين باره سفارش هايي صورت گرفته كه از جمله آنها اين روايت از پيامبر اكرم است كه فرمودند: «كسي كه با خرماي حلال افطار كند ثواب نماز وي چهارصد برابر خواهد شد.»(5)
در مورد افطار با آب از حضرت صادق(ع) نقل شده كه فرمودند: «افطار كردن با آب گناه قلب را مي شويد.»(6)پيامبراكرم(ص) فرمود: «افطار با آب گرم كبد و معده انسان را پاك، و دهان را خوش بو مي كند، دندان ها و حدقه ي چشم را قوت مي بخشد، ديد چشم را زياد و گناهان مي شويد، رگ هاي هيجان آور را تسكين مي بخشد و درد، سر را از بين مي برد.»(7)
دعاهايي كه در هنگام افطار وارد شده است:
از جمله دعاهايي كه در هنگام افطار وارد شده اين دعاي معروف از زبان اهل بيت(ع) است كه: «بِسْمِ اللّهِ اَللّهُمَّ لَكَ صُمْنا وَعَلى رِزْقِكَ اَفْطَرْنا فَتَقَبَّلْ مِنّا اِنَّكَ اَنْتَ السَّميعُ الْعَليمُ؛ خدايا براى تو روزه گرفتيم و با روزى تو افطار مي‌كنيم پس از ما بپذير كه به راستى تو شنوا و دانايى.»(8)
در كلامي ديگر از امام موسي بن جعفر(ع) نقل شده كه مي فرمايد: «هر كس موقع افطار كردن بگويد: بسم الله الرحمن الرحيم، خداوند گناهان او را مي آمرزد».امام زين العابدين(ع) نيز درباره ثواب سوره قدر در شب هاي ماه رمضان فرموده اند: «هر كس سوره قدر را هنگام افطار و سحرش بخواند، ميان سحر و افطار(هنگام روز) ثواب كسي را دارد كه در راه خدا، در خون خود غوطه ور باشد.»(9)
فضيلت افطاري دادن و رعايت تعادل در آن
دين مبين اسلام، مكتبي است كه با نهادينه كردن عادات و رسوم فراواني درصدد ايجاد روحيه كار جمعي و ايجاد روابط دوستانه ميان آحاد مسلمين بوده و از جمله اين عادات سنت افطاري دادن است كه در بيان اهل بيت(ع) از اهميت فراواني برخوردار بوده و بسيار بر انجام آن تأكيد شده است.
در موارد گوناگون زماني كه معصومين(ع) مسلمانان را به اين كار سفارش مي كردند مسلمانان اين تصور را داشتند كه مقصود از افطاري دادن آماده كردن غذاهاي مفصل و تدارك سفره هاي بسيار متنوع و اشرافي بود به همين سبب از اين مسأله سرباز مي زدند و مي گفتند كه وضع مالي ما خوب نيست و توانايي انجام اين كار را نداريم. در اين زمان اهل بيت(ع) در پاسخ آنها مي فرمودند كه با دانه خرما يا ليواني شير به برادران ديني خود افطار دهيد و در ثواب آن حضرت سيدالشهدا، امام حسين(ع) فرموده اند: «هر كس برادر ديني خود را افطار دهد به اندازه ثوابي كه آن روزه دار بدست آورده شخصي كه به او افطار مي دهد هم ثواب و پاداش خواهد گرفت.»(10)
از سوي ديگر براي شخصي كه در منزل برادر ديني خود روزه اش را افطار مي كند، ثواب بسياري نقل شده كه از جمله آن اين بيان نوراني امام صادق(ع) است: «همانا افطار كردن تو در منزل برادر مسلمان هفتاد بار يا نود بار از روزه بهتر است.»(11)
پس دين مبين اسلام از طريق تشويق دو طرف(كسي كه افطار مي دهد و كسي كه افطاري را در منزل برادر ديني خود مي خورد) به ايجاد رابطه خوب و سازنده در ميان مسلمانان و تقويت صلح رحم و در پايان ايجاد روحيه كار جمعي پرداخته و آن را در ميان مسلمانان نهادينه كرده است.
تأكيد رهبر معظم انقلاب بر ايجاد سنت حسنه افطاري ساده در جامعه
بزرگان دين، علما و مراجع به تبع از ائمه اطهار(ع) همواره طلايه داران و خط شكنان ترويج سنت هاي پسنديده و حسنه در ميان مردم بوده اند. اسلام به فرهنگ سازي و ايجاد سنت هاي حسنه در ميان آحاد مسلمين توجه بسياري كرده و تا زماني كه فردي به آن سنت عمل كند براي كسي كه آن را در ميان مردم نهادينه كرده ثواب و پاداش قرار مي دهد.
از جمله اين سنت‌هاي پسنديده سنت افطاري دادن به ويژه شكل ساده آن در شهرها و محافل عمومي است. رهبرمعظم انقلاب از سال هاي دهه هفتاد همواره به شيوه‌هاي گوناگون به اين مسأله سفارش مي كردند و افزون بر سفارش به صورت نظري در مقام عمل نيز در ماه رمضان به برپايي افطاري ساده در حسينيه امام خميني(ره) به احياء اين مسأله پرداخته اند. سرانجام در سال گذشته اين موضوع مهم تا حدود زيادي در جامعه محقق و مورد رضايت ايشان قرار گرفت و فرمودند: «آنچه انسان در اين ماه رمضان، در ميان اين اعمال شخصي و عمومي و مردمي و اجتماعي مشاهده مي كرد، اطعام مردم به صورت عمومي و افطاري ساده و همگاني در ميان مردم ما بود كه به حمدالله رايج شده است. سال گذشته از مردم عزيزمان خواهش شد كه تشريفات افطار را كم كنند، كميت ضيافت شوندگان را افزايش دهند؛ سال جاري در مراكز عمومي، در مراكز مقدس، در خيابان ها، در حسينيه ها، در جاي جاي كشور، خبرهايي كه به ما رسيده نشان دهنده اين بود كه مردم همت كرده اند و اين كار را توسعه داده اند. توصيه اين حقير است كه اين جور چيزها را كه در شكل دادن به سبك زندگي اسلامي تأثير مي گذارد هر چه بيشتر توسعه بدهيم».(12)
سنت حسنه افطاري ساده و شكل دهي به تمدن اسلامي و سبك زندگي اسلامي
زماني انسان درصدد شناخت چيزي برمي آيد؛ يا به مكان جديدي وارد مي شود براي پي بردن به حقيقت و چيستي آن، دو مؤلفه را مي بايست بررسي كند. يكي از آنها امور ظاهري و ساختار خارجي آن است و ديگري حقيقت، تفكر حاكم بر آن و اموري است كه از ظاهر آن به مراتب مهم تر و اثر گذارتر است.
به عنوان مثال وقتي وارد شهري مي شويم براي شناخت و پي بردن به چگونگي آن بايد چكار كنيم؟ برخي از افراد به ظاهر آن نگاه مي كنند و ظاهر شهر را دليلي بر تفكر حاكم بر آن مي دانند، كه تا حدودي حق با آنها است. اما آيا براستي از معماري شهر چقدر مي توان با واقعيات و تفكر حاكم بر آن جامعه آشنا شد؟ حق اين است كه معماري آن نقش بسزايي در شناخت هويت آن جامعه دارد ولي به اين معنا نيست كه هر آنچه در ظاهر آن مي بينيم مطابق با تفكر حاكم بر افراد آن باشد. چه بسا جوامع بسياري هستند كه معماري آنها تناسب بسيار كمي با تفكر آنها داشته باشد و دليل آن هجمه‌هاي فرهنگي از سوي مكاتب ديگر است؛ پس ظاهر هر چيز به صورت كامل نمي تواند بيانگر واقعيت و همه هستي آن شي باشد.
اما راه ديگر شناخت و پي بردن به حقيقت افراد يا جوامع، پي بردن به تفكر و عادات اصيل آنها است. عادات و تفكراتي كه نقش اساسي را در شكل دهي به تمدن و پيشرفت يك جامعه دارد؛ تا زماني كه تغيير نكرده اند دشمن توانايي تسخير آن فرهنگ و جامعه را نخواهد داشت هرچند كه توانسته باشد در امور ظاهري آن رخنه كند و فرهنگ خود را پايگذاري كرده و در كل جامعه بسط دهد.
يكي از نكاتي كه نشان دهنده حقيقت اسلامي و ديني يك جامعه است ايجاد و برگزاري محافل مذهبي در شهرها است. يكي از نمودهاي قابل تأمل آن در ماه مبارك رمضان، سنت افطاري عمومي و در عين حال ساده و برپايي آن در اماكن مذهبي و شهرها است. سنتي كه نشان دهنده نفوذ مفاهيم اسلامي در آحاد مسلمين و تفكر آنها بوده و نمايانگر حضور پررنگ روح اسلامي در جامعه ايراني است.
افراط و تفريط در برگزاري مراسم افطار عمومي
همه ساله با آغاز ماه مبارك رمضان و برپايي سنت حسنه و زيباي افطاري دادن در ميان افراد جامعه ديده مي شود كه برخي از مسؤولان به بهانه احياء اين سنت حسنه اقدام به برپايي ضيافت هاي بسيار اشرافي و مسرفانه مي زنند. اين مسأله در حالي است كه مخارج اين‌گونه مراسم از بودجه عمومي، بيت المال و مخارج دولتي داده مي شود.
اين شيوه مراسم معمولا ترويج مصرف گرايي، اسراف و مصرف بيش از حد لازم است. در حالي كه هدف اين بود كه به واسطه اين سنت، افطاري ساده در ميان مردم نهادينه شود. از سويي هدر دادن بودجه‌هاي عمومي از طريق اين سفره‌هاي اشرافي موجب تضييع بيت المال و حقوق همه مسلمانان مي شود و از جهتي ديگر مصرف گرايي را در اموري همچون افطاري دادن ترويج مي دهد؛ موضوعي كه تا حدودي موجب از ميان رفتن اثر معنوي روزه در جامعه خواهد شد و از اين طريق نه تنها خدمتي صورت نگرفته بلكه حقوق مردم و مسلمانان نيز ضايع شده است.
چه نيكو بود اگر به جاي مراسم اشرافي و مجالس مجلل افطاري، به خانواده هاي نيازمند، افراد بي سرپرست، كانون هاي اصلاح و تربيت، مراكز ترك اعتياد و همه كساني كه از امكانات مادي كشور بي بهره اند طعم شيرين افطاري كافي را چشاند. بي ترديد از ميان بردن نياز همه اقشار جامعه از مهم ترين وظايف جامعه اسلامي است كه در اين صورت همه ملت در محيط اسلامي، عدالت علوي را درك خواهند كرد.
با اين وجود مي توان اين مسأله را از زاويه ديگري نيز بررسي كرد و آن اين است كه «مردم به دين اميران خود هستند»؛ زماني كه مسؤولان و خواص جامعه هدف خود را رسيدگي به مشكلات و نيازمندي فقرا بدانند و نگراني هاي آنان را رفع كنند اين روحيه در جامعه نيز نهادينه مي شود و روح دلسوزي و كمك به هم نوع و افراد ضعيف جامعه، گسترش مي يابد و شاهد جامعه اي سرشار از ارزش هاي اخلاقي و متعالي خواهيم بود.
ايجاد باجه هاي افطاري در سطح شهر و نكات مثبت و منفي آنها
يكي از كارهاي زيبايي كه چند سال اخير در سطح شهرها و خيابان ها شاهد آن هستيم نصب باجه هاي افطاري رايگان از سوي شهرداري ها و ادارات است. اين مسأله نكات مثبت فراواني دارد كه از جمله آنها اين است كه فضاي سطح شهر را معنوي مي كند و افرادي كه زمان رفتن به خانه را ندارند و كار آنها اقتضاي اين را دارد كه در فضاي شهر حضور داشته باشند از اين سفره كريمانه بهره‌مند مي شوند و با خوردن افطاري ساده و مختصر به ادامه كار و فعاليت خود در سطح شهر ادامه مي دهند.
بيانات رهبر معظم انقلاب در موضوع افطاري هاي ساده
1. افطاري بايد ساده باشد نه مسرفانه؛ «يك سنت خوب هم امسال بيش از سال‌هاي ديگر ديده شد، كه خوب است مورد توجه قرار بگيرد و آن، افطاري دادن‌هاي ساده و بي‌پيرايه در مساجد و در خيابانها بود. در بيشتر شهرهاي كشور - كه بسيار كار شايسته‌اي است - در مقابل افطاري‌هاي مسرفانه‌اي كه شنيده شد، دانسته شد كه بعضي‌ها به بهانه‌ي افطار، حركات و عمل مسرفانه انجام ميدهند و به جاي اينكه در ماه رمضان وسيله‌اي بشوند براي نزديكي روحي به فقرا و مستمندان، با اين عمل، با اين حركت، خود را در لذات جسماني غرق مي‌كنند. نمي‌خواهيم بگوئيم كه اگر در افطار، كسي غذاي مطبوعي مصرف كرد، اين كار ممنوع است؛ نه، در شرع اينها ممنوع نيست؛ اسراف ممنوع است، زياده‌روي ممنوع است، ريخت‌وپاش فراواني كه گاهي در اينجور مجالس انجام مي‌گيرد، ممنوع است. چه بهتر كه كساني كه مي‌خواهند افطاري بدهند، با همين سنتي كه رائج شده است، افطاري بدهند؛ كه مردم را، رهگذران را و كساني را كه مايلند از افطاري استفاده كنند؛ در اين سفره‌هاي رايگان و با بذل و بخشش و گشاده‌دستي، در كوچه‌ها، در خيابانها، در حسينيه‌ها، افطاري ميدهند.»(13)
2. افطاري مساجد با حضور تمام افراد خانواده؛ « الان در بعضي از كشورهاي اسلامي سنت خوبي وجود دارد كه در تمام ماه رمضان، اغلب مساجد افطاري ميدهند؛ يعني هركس برود و وارد مسجد بشود، پذيرايي مي‌شود. البته خانواده‌ها محروم مي‌مانند؛ فقط مردان افطاري مي‌خورند و برمي‌گردند! اگر بشود در اين‌جا هم همين سنت در خصوص افراد تحت پوشش شما رواج پيدا كند - البته با حضور تمام افراد خانواده - خوب است. در زمان رژيم گذشته، اين ارتباطات معنوي، كم و يا منجمد شده بود؛ كه البته متأسفانه بقايايش همچنان باقي است. ما بايستي در دوران اسلامي، اين ارتباطات را زنده كنيم.»(14)
3. اداي حق ماه رمضان با افطاري ساده؛ «بحمدالله فضاي جامعه‌ي ما فضاي معنوي است و اين فضاي معنوي در ماه رمضان در جهت معنويت اشتداد پيدا ميكند؛ عادات خوب بتدريج در بين مردم رواج پيدا ميكند؛ اين كمكهايي كه به مستمندان مي‌شود - هفته‌ي احسان و نيكوكاري - يا اين افطاري‌هايي كه در شهرهاي مختلف انسان مي‌شنود كه افراد خيّر در مساجد، در معابر عمومي جمع مي‌شوند، افطاري فراهم مي‌كنند، مردم افطار مي‌كنند، كارهاي بسيار خوبي است؛ مايه صفا و صميميت و نزديكي و در واقع حق ماه رمضان را ادا كردن است، كه يكي از حقوق ماه رمضان، همين نيكي به برادران، همراهي با نزديكان، با برادران مسلمان و كمك به يكديگر است. اينها چيزهاي بسيار خوبي است، از سابق هم معمول و مرسوم بود، امروز بيشتر است.» (15)
4. روحيه تعاون با افطاري ساده؛ «در ماه رمضان روحيه كمك به انسانها، روحيه تعاون در ميان مردم رواج پيدا ميكند. خودخواهي‌هاي انسان به نفع ديگرخواهي‌ها مغلوب مي‌شود. شما ببينيد خوشبختانه در اين سال‌هاي اخير و همين امسال، چقدر افراد، بدون نام و نشان، مساجد، حتّي خيابانها را در مناطقي، مركز ضيافت از بندگان خدا قرار دادند. افطاري ترتيب دادند و مردم را بر سر سفره افطار خودشان دعوت كردند؛ بدون اينكه تعارفات معمولي وجود داشته باشد؛ بدون اينكه ملاحظات و رودربايستي‌هايي كه در مهماني‌هاي شخصي هست، وجود داشته باشد. اين حالت تعاون، اين حالت خيرخواهي براي مردم، بسيار چيزهاي ارزشمندي است كه به طهارت نفساني انسان منتهي مي‌شود.» (16)
5. افطارهاي بي‌نام و نشان در ماه رمضان؛ «يك درس ديگر مسئله‌ي سخت گرفتن بر خود و انفاق به ديگران است. اين گرسنگي كشيدن، تشنگي كشيدن، روزه از اذان صبح تا اذان مغرب، اين سخت گرفتن بر خود است. بسياري از مردم ما به خودشان با روزه‌گيري سخت گرفتند و به ديگران انواع و اقسامِ انفاق را كردند. انسان چقدر لذت ميبرد كه مي‌بيند در شب ولادت امام مجتبي (عليه الصّلاة و السّلام) در نيمه‌ي ماه رمضان، بالاي سر يك نانوائي تابلو زده‌اند كه امشب به عشق امام حسن، نان از اين نانوائي صلواتي است؛ هر كه مي‌خواهد بيايد نان ببرد. اين انفاق‌هايي كه در افطارها - افطارهاي بي‌نام و نشان، افطارهاي در مساجد - به وسيله‌ي همين‌گونه كارهاي ابتكاري مردم ما دادند، اين يك درس ديگر است، يك تمرين ديگر است. بر خود سخت بگيريم، به ديگران انفاق كنيم.» (17)
همانگونه كه ذكر آن رفت دين مبين اسلام از جمله مكاتب و ادياني است كه در جهت ايجاد الفت و صميمت ميان پيروان خود راهكارهاي نظري و عملي فراواني داده كه از جمله ي آنها اطعام و افطار در ماه رمضان است. اين نكته موجب هم دلي، صميميت، ايجاد فضاي سالم و زيبا در شهرها و حاكم كردن فضاي اسلامي در جامعه مي شود. در سال هاي اخير كارهاي بزرگ و خوبي در جهت برگزاري هرچه بهتر اين مراسم نوراني انجام شده و تا حدود زيادي قابل قبول بوده است؛ هر چند كه تا جامعه اسلامي آرماني راه بسيار است و رهرو اندك.
مهدي نبگاني
پی نوشت ها:
1. سنن النبي، علامه طباطبايي صفحه 150
2. سنن النبي، علامه طباطبايي، صفحه 150
3.تهذيب الأحكام: 4/199/575، الإقبال: 1/237، بحارالأنوار: 98/8/2
4.المقنعة: 318
5.الإقبال: 1/242، بحارالأنوار: 98/12/2
6. الكافي: 4/152/3، تهذيب الأحكام: 4/199/572، ثواب الأعمال: 104/1، الإقبال:1/242، الدعوات: 79/195
7.الكافي: 4/153/4، المقنعة: 317، مكارم الأخلاق: 1/69/86، روضة الواعظين:341، بحار الأنوار: 16/242
8. بحار الانوار: 93/312
9. وسائل: 10 / 149
10. من لا يحضره الفقيه، ج2، 134
11. ثواب الاعمال، شيخ صدوق(ره)، صفحه 229
12. بيانات رهبر معظم انقلاب در خطبه هاي نماز عيد سعيد فطر سال 93
13.بيانات رهبر معظم انقلاب در خطبه هاي نماز عيد سعيد فطر سال 92
14. بيانات در ديدار مسئولان كميته‌ي امداد امام خميني(ره) 1370/12/14
15. بيانات رهبر معظم انقلاب در خطبه هاي نماز عيد سعيد فطر سال 87
16. همان
17. بيانات رهبر معظم انقلاب در خطبه هاي نماز عيد سعيد فطر سال 86
منبع:حج
211008