رسیدگی به نیازمندان و حمایت از محرومان، فرمان فطرت های سالم و فراخوان عقل و اندیشه و راه و رسم تمام پیام آوران الهی، از وظایف بزرگ اغنیا و شخصیت های اجتماعی است.

همیشه در کشورها و جوامع گوناگون، کسانی وجود داشته و دارند که به دلیل حوادث طبیعی یا شرائط جسمی، روحی و اجتماعی، نمی توانند نیازهای خود را تأمین کنند؛ کسانی که در سایۀ لطف الهی و هوش و تلاش بیشتر و شرائطی که خداوند پدید آورده است، قدرت، ثروت و اعتبار مردمی دارند، نسبت به محرومان و نیازمندان مسئول اند و وظایفی مقدس و بزرگ بر عهده دارند که برخی از آنها عبارتند از:

1. شناخت نیازمندان؛ 2. هدایت نیازمندان؛ 3. کمک به نیازمندان؛ 4. تشویق دیگران به حمایت از محرومان؛ 5. سازماندهی مردم و کمک های مردمی برای کمک محترمانه به نیازمندان؛ 6. دفاع از حقوق محرومان در برابر استثمارگران خارجی و داخلی و کارگزاران آنان.

تأکید بر رعایت عدالت در تقسیم بیت المال و اموال عمومی

مقابله با اسراف و تبذیرها برای تأمین نیازهای محرومان و حوائج عمومی و مبارزه با حبس و راکد گذاشتن اموال عمومی، بخشی از وظایف مدیران، مسئولان، عالمان دین، ثروتمندان و تمام گروه های دارای اعتبار و اقتدار اجتماعی است.

پیام آوران الهی، منادیان نخستین دفاع و حمایت از محرومان می باشند و نخستین گامها را آنان در دفاع از مظلومان و محرومان برداشته و راه و رسم حمایت از ضعیفان را به بشریت آموخته اند.

نگاه مردم دوستانه و مهرورزانه، یکی از ویژگی های پاسداران راه پیامبران الهی است.

ابو حمزه ثمالی می گوید، از امام باقر علیه السلام شنیدم که چنین می فرمود: «قال رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله: مَنْ سَرَّ مُؤْمِناً فَقَدْ سَرَّنِي وَ مَنْ سَرَّنِي فَقَدْ سَرَّ اللَّه؛ (1) پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله می فرمود: هر کس مؤمنی را شاد کند مرا مسرور ساخته و هر کس مرا شاد سازد به راستی خدا را شاد کرده است».

در کتاب اصول کافی، ابواب مختلفی مبنی بر حمایت از محرومان وجود دارد که عبارتند از:

- باب شادی رساندن به مؤمن؛ - باب روا ساختن حاجت مؤمن؛ - باب کوشش در راه حاجت مؤمن؛ - باب برطرف کرد گرفتاری مؤمن؛ - باب اطعام مؤمن؛ - باب لباس دادن به مؤمن؛ - باب محبت و تکریم مؤمن؛ - باب خدمت به مؤمن؛ - باب خیرخواهی مؤمن - باب احیای مؤمن.

باب اهتمام به امور مسلمین و خیرخواهی برای آنان.

یکی از بزرگ ترین گردنه ها در مسیر تکامل انسان، گذشت از منافع و مصالح شخصی و گروهی و رسیدگی به حوائج نیازمندان و محرومان جامعه است.

قرآن کریم می فرماید: «فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ وَ ما أَدْراكَ مَا الْعَقَبَةُ فَكُّ رَقَبَةٍ أَوْ إِطْعامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ يَتِيماً ذا مَقْرَبَةٍ أَوْ مِسْكِيناً ذا مَتْرَبَةٍ»؛ (2) نتوانست از گردنه بالا برود؛ و تو چه دانی که گردنه چیست؟ آزاد کردن برده ای، غذا دادن روزانه گرسنه ای؛ یتیمی خویشاوند یا نیازمندی خاک نشین.

پیامبران و پیشوایان اهل بیت علیهم السلام در آزادسازی بردگان، رسیدگی به ایتام و محرومان و خدمت رسانی به نیازمندان، همنشینی با فقیران، الگوی جامعه بشری بوده و هستند.

در حدیث قدسی خطاب به حضرت مسیح علیه السلام چنین آمده است: «يَا عِيسَى إِنَّكَ مَسْئُولٌ فَارْحَمِ الضَّعِيفَ كَرَحْمَتِي إِيَّاكَ وَ لَا تَقْهَرِ الْيَتِيمَ»؛ (3) ای عیسی! تو مسئولی، با ضعیف مهربانی کن آن طور که من تو را مورد مهربانی قرار دادم؛ و با یتیم بی مهری مکن.

هنوز آوای مولای مؤمنان در گوش زمان طنین انداز است که در نامه به مالک اشتر یادآوری فرمود: «اللَّهَ اللَّهَ فِي الطَّبَقَةِ السُّفْلَى مِنَ الَّذِينَ لَا حِيلَةَ لَهُمْ مِنَ الْمَسَاكِينِ وَ الْمُحْتَاجِينَ وَ أَهْلِ الْبُؤْسَى وَ الزَّمْنَى فَإِنَّ فِي هَذِهِ الطَّبَقَةِ قَانِعاً وَ مُعْتَرّاً وَ احْفَظِ [اللَّهَ] لِلَّهِ مَا اسْتَحْفَظَكَ مِنْ حَقِّهِ فِيهِمْ وَ اجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَيْتِ مَالِكِ»؛ (4) خدا را! خدا را! دربارۀ طبقه پایین جامعه در نظر داشته باش؛ کسانی که راه چاره ای ندارند، از تهیدستان و نیازمندان و گرفتاران و زمین گیران. در میان آنان افراد قانع و اهل اعلام نیاز وجود دارند، حق الهی را که از تو خواسته است، دربارۀ آنان پاس بدار و بخشی از بیت المال [حکومتت] را برای آنان قرار ده.

حمایت از محرومان در اندیشۀ امام خمینی (ره)

سیره و اندیشۀ امام خمینی (ره) این پیشوای بزرگ تاریخ در زمینه حمایت از محرومان، الگوی عالمان معاصر و عالمان آینده است، ایشان فرمود:

«علمای اسلام موظّف اند با انحصارطلبی و استفاده های نامشروع ستمگران مبارزه کنند و نگذارند عدۀ کثیری گرسنه و محروم باشند و در کنار آنها ستمگران غارتگر و حرامخوار در ناز و نعمت به سر برند.» (5)

«این بر عهدۀ علمای اسلام و محققین و کارشناسان اسلامی است که برای جایگزین کردن سیستم ناصحیح اقتصاد حاکم بر جهان اسلام، طرحها و برنامه های سازنده و در برگیرنده منافع محرومین و پا برهنه ها را ارائه دهند و جهان مستضعفین و مسلمین را از تنگنا و فقر معیشت به در آورند». (6)

«همۀ مدیران و کارگزاران و رهبران و روحانیون نظام و حکومت عدل موظّف اند که با فقرا و مستمندان و پابرهنه ها بیشتر حشر و نشر و جلسه و مراوده و معارفه و رفاقت داشته باشند تا متمکّنین و مرفّهین و در کنار مستمندان و پابرهنه ها بودن و خود را در عرض آنان دانستن و قرار دادن، افتخار بزرگی است که نصیب اولیاء شده و عملاً به شبهات و القائات خاتمه می دهد». (7)

فرمان امام خمینی (ره) در زمینۀ تأسیس جهاد سازندگی، دستور ایشان در زمینه تأسیس کمیته امداد امام در سال 1357 ش، فرمان امام (ره) مبنی بر تشکیل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و حساب صد امام و صدها رهنمود و فتوای ایشان در سراسر زندگی، قبل از پیروزی و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، احساس مسئولیت الهی و دلسوزی برای فقیران و نیازمندان و اقشار کم درآمد را نشان می دهد.

در هفته احسان و نیکوکاری و جشن عاطفه ها، در نظام اسلامی نباید به اقدامی موسمی و محدود و انفاق اندک پرداخت و به یک صدقه مستحبی اکتفا کرد؛ بلکه باید برای اصلاح ساختار اقتصادی کشور تأمّل شود و همتی برای اصلاح فرهنگ مصرف زدگی و برنامه ریزی و همفکری و همکاری و نجات محرومان جامعه و جهان بشری پدید آید. نگاه امام خمینی (ره) به فقرستیزی و نجات محرومان و کنترل غارتگران خارجی و داخلی و مسئله فقر وغنا، نگاهی جامع و عدالت خواهانه و برخاسته از اندیشۀ توحیدی و عرفانی است.

و این تنها امام خمینی (ره) نیست که دغدغۀ خدمت به فقیران و محرومان را دارد، بلکه تمام عالمان ربانی در طول تاریخ در دو جبهۀ اثباتی و سلبی به یاری مستضعفان و فقیران برخاسته و نسبت به مسئلۀ فقر و غنا و ظلم و عدالت بی تفاوت نبوده اند.

فعالیتهای اثباتی در حمایت از محرومان

تأسیس صندوق های قرض الحسنه، تأسیس دارالایتام، تأسیس درمانگاه و بیمارستان، تأسیس کارگاه های کوچک برای اشتغال بیکاران، ارائه خدمات مشاوره، سرمایه گذاری و کارآفرینی برای محرومان و ایجاد سرپناه برای بینوایان و حتی تأمین زغال زمستان و افطاری ماه رمضان و لباس عید برای نیازمندان در سیره و سنت بسیاری از عالمان دین به چشم می خورد.

اقدامات عالمان دین در دفاع از محرومان، محدود به تأسیس نهادهای خیریه و مؤسسات امدادی نبوده و نیست؛ بلکه فعالیت های دیگری در راستای خدمت به نیازمندان و درماندگان جامعه به چشم می خورد که عبارتند از:

1. گردآوری زکات و توزیع آن در میان محرومان با هدایت علما و اقدام مستقیم خود مردم؛

2. جمع آوری خمس و رسیدگی به سادات فقیر و امور خیریه عمومی؛

3. ساده زیستی و زهد و پارسایی عالمان و منسوبان ایشان در خانه و لباس و غذا و لوازم زندگی؛

4. تشکیل و اعزام گروههای امدادی در حوادث و سوانح طبیعی مثل زلزله، سیل و خشکسالی؛

5. وقف و نذر اموال و امکانات برای امور عام المنفعه و اقشار محروم؛

6. تأسیس مدارس و مساجد و خانه های ویژه محرومان؛

7. تشکیل انجمن های خیریّه در زمینه های درمانی، پژوهشی، آموزشی و اقتصادی و کمک به همسریابی.

فعالیتهای سلبی در دفاع از محرومان

مبارزه با رباخواری، قماربازی، احتکار و انحصار، گران فروشی و کم فروشی، بیکاری و تنبلی، شرکت های گلدکوئیستی و بخت آزمائی، اسراف و تبذیر، مواد مخدّر، مشروبات الکلی، تشریفات زائد اداری و ...، بخشی دیگر از تلاش های عالمان دین در دفاع از محرومان و فقرا است. چه کسی است که نداند ریشه های فقر و گرسنگی، نظام اقتصادی رباخوارانه و احتکار و انحصار و توزیع ظالمانۀ امکانات و اموال عمومی و تبلیغات دروغین نظام سرمایه داری است.

مبارزۀ عالمان دین با دروغ و تبلیغات دروغین کالاها و خدمات، نقش بارزی در حمایت از محرومان دارد.

وظایف امروز روحانیّت

امروزه روحانیت در راستای خدمت رسانی به محرومان، دو وظیفۀ مهم دارد:

1. حمایت از شیعیان جهان؛

2. حمایت از مسلمانان عالم.

حمایت از مظلومان دنیا و فقیران و نیازمندان در سطح جهانی، بخشی از رسالت حوزه ها و عالمان دین و همۀ پاسداران فرهنگ اسلام و قرآن و تمام انسان های مؤمن و آگاه است.

موفقیت در انجام این وظیفه جهانی، شرائط و پیش نیازهایی دارد که در اینجا فهرستی از آنان یادآوری می گردد:

1. حفظ ایمان و سیمای معنوی روحانیت در جامعه؛ 2. افزایش دانش و آگاهی سیاسی و بصیرت خویش و مردم؛ 3. افزایش مهارتها در برابر هجوم فرهنگی؛ 4. شجاعت مبارزه با خرافات و برداشت نادرست از اسلام؛ 5. امیدآفرینی و مقابله با یأس پراکنی دشمن؛ 6. پاسداری از عقاید و اخلاق و احکام اسلامی در جامعه؛ 7. تقویت روابط عاطفی با مردم؛ 8. تقویت اعتماد متقابل نظام و مردم؛ 9. نقد منصفانه عملکرد دولت و ملت؛ 10. رسیدگی به فقیران و نیازمندان و حفظ زیّ طلبگی و همدردی با طبقات ضعیف جامعه.

برافراشتن پرچم جهانی اسلام و گسترش بیداری اسلامی در سطح جهان، بدون هماهنگی حوزه و دانشگاه و حمایت جدّی از محرومان امکان پذیر نیست.

ارکان چهارگانه موفّقیت عالمان دینی

1. حمایتهای گسترده از محرومان؛

2. کمکهای غیرمستقیم به نیازمندان؛

3. حمایتهای پنهانی و مخفیانه؛

4. حمایت های مادی در کنار هدایت های فکری و اخلاقی.

ابراهیم بن عباس در باره امام هشتم علیه السلام چنین می گوید: «وَ كَانَ إِذَا خَلَا وَ نُصِبَتْ مَائِدَتُهُ أَجْلَسَ عَلَى مَائِدَتِهِ مَوَالِيَهُ وَ مَمَالِيكَهُ حَتَّى الْبَوَّابَ وَ السَّائِسَ وَ كَانَ قَلِيلَ النَّوْمِ بِاللَّيْلِ كَثِيرَ السَّهَرِ يُحْيِي أَكْثَرَ لَيَالِيهِ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَى الصُّبْحِ وَ كَانَ كَثِيرَ الصَّوْمِ وَ لَا يَفُوتُهُ صِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الشَّهْرِ وَ يَقُولُ ذَلِكَ صَوْمُ الدَّهْرِ وَ كَانَ كَثِيرَ الْمَعْرُوفِ وَ الصَّدَقَةِ فِي السِّرِّ وَ أَكْثَرُ ذَلِكَ يَكُونُ مِنْهُ فِي اللَّيَالِي الْمُظْلِمَةِ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُ رَأَى مِثْلَهُ فِي فَضْلِهِ فَلَا تُصَدِّقُوهُ»؛ (8) وقتی مجلس خلوت می شد و سفره را می گستردند، غلامان خویش را حتی دربان و مأموران نگهداری حیوانات را سر سفره خویش می نشاند. شب ها کمتر می خوابید و بیشتر به شب زنده داری می پرداخت. بیشتر شب ها را تا صبح اهل تهجد و نیایش بود. روزه بسیار می گرفت و به سه روزه هر ماه مقید بود؛ و می فرمود: این روزه همه سال [روزه دهر] است. بسیار نیکی می کرد و پنهانی صدقه می داد؛ و بیشترین انفاق های حضرت در شب های ظلمانی بود. هر کس خیال کند کسی را در فضیلت مثل او دیده است او را تصدیق نکنید.

روحانیت میراث دار پیامبران و پیشوایان معصوم علیهم السلام است و رسیدگی به محرومان و حمایت از آنان و مبارزه در راه باز ستاندن حقوق آنان از ستمگران، راه و رسم پیامبران الهی است.

پیامبران صلی الله علیهم عموماً از میان محرومان برخاسته و درد گرسنگی، برهنگی، فقر و درد مردم را به خوبی احساس کرده اند.

- انفاق ها و احسان های نبوی صلی الله علیه وآله؛- انفاق و ایثارهای علوی علیه السلام؛- انفاق و اطعام های امام حسن مجتبی علیه السلام؛- انفاق و احسان های حضرت سیدالشهداء علیه السلام؛- فعالیت های ایثارگرانه حضرت امام سجاد، امام باقر، امام صادق، امام کاظم، امام رضا، امام جواد، امام هادی و امام عسکری علیهم السلام؛ همه آینۀ مهرورزی، یتیم نوازی، حمایت از محرومان و چتر حمایتی آنان بر سر طبقات پایین جامعه و الگوهای تاریخی عالمان دین است.

چهار رکن اصلی موفقیت حوزویان در نشر اندیشه اسلامی در سراسر جهان:

1. آشنائی عمیق با معارف قرآن و حدیث؛

2. تزکیه اخلاقی و خودسازی براساس فرهنگ اسلامی؛

3. کسب آگاهی های سیاسی و شناخت دوست و دشمن و فتح قله های علوم اجتماعی؛

4. حمایت از عدالت و رسیدگی به محرومان کشور و جهان اسلام.

روحانیت و مبلّغانِ دین هرگز نباید در عبادت الهی، عدالت اجتماعی، تقویت عقلانیت و رشد علمی و کسب تقوا و تقویت خودسازی، غفلت و کوتاهی نشان دهند؛ چرا که حمایت از عدالت اجتماعی، بخشی از رسالت همۀ مدیران و مسئولان و در صدر وظایف اجتماعی مبلّغان گرامی است.

تفاوت حمایت ها

حمایت های روحانیت از محرومان با اقدامات دیگران از دیدگاه کمّی و کیفی قابل مقایسه نیست و دارای ویژگی های زیر است:

1. تداوم حمایت ها در طول تاریخ؛ 2. اخلاص در حمایت ها و حفظ انگیزه الهی؛ 3. حفظ شخصیت محرومان و آبرو و احترام آنان؛ 4. حمایت های بدون نام و نشان؛ 5. حمایت های با واسطه و غیرمستقیم؛ 6. حمایت های پنهانی؛ 7. حمایت بدون انتظار ستایش و کرنش؛ 8. حمایت بدون انتظار مزد و منّت؛ 9. انفاق از مال حلال؛ 10. انفاق بدون اذیّت؛ 11. انفاق بدون ریاکاری و خودنمایی.

کارنامه روحانیت در زمینه خدمات اجتماعی، بسیار درخشان و افتخارآمیز است؛ روحانیت در طول تاریخ در خدمت تهیدستان و محرومان و از کارافتادگان بوده است و به همزیستی با آنان افتخار کرده است.

البته باید اذعان کرد مؤسسات خیریه استیجاری و تبشیری، مؤسسات خیریه استعمارگران غربی با انگیزه های غیر الهی، شهرت طلبی و قدرت طلبی با اهداف خاص مادی گرایانه نیز در دنیای امروز ایجاد شده اند؛ ولی پاسداران راه پیامبران علیهم السلام از امکانات خویش برای محرومان استفاده می کردند نه آنکه آنان را ابزار دست یابی به اهداف و آرمانهای شخصی قرار دهند.

محمود مهدی پور

پی نوشت:

1) اصول کافی، شیخ کلینی، ج3، ص371.

2) بلد/11 تا 16.

3) الکافی، شیخ کلینی، ج8، ص133.

4) نهج البلاغه، نامه 53.

5) آثار موضوعی امام (ره) تبیان، دفتر دهم، ص274؛ ولایت فقیه، ص28.

6) آثار موضوعی امام (ره) تبیان، دفتر دهم، ص275؛ صحیفه نور، ج20، ص128.

7) آثار موضوعی امام (ره) تبیان، دفتر دهم، ص276؛ صحیفه نور، ج20، ص129.

8) اعلام الوری، طبرسی، ص327.