« إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ».
یکی از نمونه‌های اخلاق نیک و مهربانی بی‌نظیر ایشان، رفتار آن حضرت با کودکان و نوجوانان است که در طول زندگی پر برکتِ ایشان نمود پیدا کرده است. از جمله‌ی این رفتارهای مثال زدنی، ماجرایی است که امام صادق (علیه السلام) از ایشان نقل فرموده‌اند:
عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: صَلَّى رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) بِالنَّاسِ الظُّهْرَ فَخَفَّفَ فِي الرَّكْعَتَيْنِ الْأَخِيرَتَيْنِ فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ لَهُ النَّاسُ هَلْ حَدَثَ فِي الصَّلَاةِ حَدَثٌ قَالَ وَ مَا ذَاكَ قَالُوا خَفَّفْتَ فِي الرَّكْعَتَيْنِ الْأَخِيرَتَيْنِ فَقَالَ لَهُمْ أَمَا سَمِعْتُمْ صُرَاخَ الصَّبِيِ.
مهربانی و اخلاق نیکوی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در حدی بود که امام صادق (ع) می‌فرمایند: روزی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نماز ظهر را با جماعت خواندند و مردم بسیاری به ایشان اقتدا کردند، ولی ناگاه مسلمانان دیدند آن حضرت بر خلاف معمول، دو رکعتِ آخر نماز را با شتاب تمام کرد (طبیعتاً مردم از خود می‌پرسیدند، به راستی چه حادثه مهمی رخ داده که پیامبر نمازش را با شتاب تمام کرده است؟!) پس از اتمام نماز، از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پرسیدند: «آیا در خلال نماز حادثه‌ی خاصی اتفاق افتاد؟» پیامبر در پاسخ فرمود: «خیر، اتفاقی نیفتاد.» مسلمانان گفتند: «پس چرا دو رکعت آخر را مختصر (و با حذف مستحبات نماز) به جا آوردید؟» پیامبر اکرم در پاسخ فرمودند: «مگر صدای گریه کودک را نشنیدید؟»
معلوم شد که کودکی در چند قدمی محل نمازگزاران گریه می‌کرده و مادرش که مشغول نماز بوده نتوانسته او را آرام کند. صدای گریه‌ی آن کودک باعث شده تا رسول گرامی اسلام، عملی با چنین اهمیتی والا به مانند نماز را با شتاب تمام کنند، تا مادر کودک بتواند به کودک خود رسیدگی کند.
شاید نکته جالب‌تر در این داستان آن باشد که از نوع پاسخ دادن نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به مسلمانان، معلوم می‌شود که ایشان مختصر کردن نماز جماعت و حذف مستحبات برای رسیدگی به این کودک را واکنشی بسیار طبیعی و بدیهی می‌دانسته‌اند.
اقناع اندیشه
با نگاهی به احادیث و سیره‌ی منقول از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت عصمت (علیهم السلام) متوجه می‌شویم که موضوع حضور کودکان و نوجوانان در مسجد، از ظرافت و حساسیت خاصی برخوردار است. زیرا از طرفی باید آرامش مسجد حفظ شده و فضایی مساعد برای دعا و عبادت در آنجا مهیا و برقرار باشد و از طرفی دیگر نیز باید با آشنا کردن کودکان و نوجوانان با فضای مسجد و ایجاد اُنس و عادت حضور در مساجد، مقدمات هدایت و تربیت صحیح آنها را فراهم نمود.
در حدیثی از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)، و به نقل از امام صادق (علیه السلام) آمده است:
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) جَنِّبُوا مَسَاجِدَكُمْ مَجَانِينَكُمْ وَ صِبْيَانَكُمْ وَ رَفْعَ أَصْوَاتِكُمْ وَ بَيْعَكُمْ وَ شِراءَكُم.
دیوانگان و کودکان (خردسال) خود را از مساجدتان به دور نگه داشته و از بلند کردن صدای خود در مسجد و خرید و فروش در آنجا بپرهیزید.
بر طبق این روایت، همانطور که حضور دیوانگان و یا صحبت کردن با صدای بلند در مسجد و خرید و فروش نمودن، باعث برهم خوردن فضای آرامش در مسجد شده و باید از آنها اجتناب نمود؛ حضور کودکانی که هنوز به رشد عقلی کافی دست نیافته و قابل کنترل توسط والدین و بزرگترها نمی‌باشند نیز در مسجد نهی شده است.
اما آنچه مسلم می‌باشد، این است که نباید با خشونت و تندخویی، کودکان را از فضای مسجد دور ساخته و فراری داد؛ بلکه لازم است تا با هنرمندی، آنها را به بازی‌هایی در خارج از فضای اصلی مسجد مشغول ساخته و یا با برنامه‌ریزی، این دسته از کودکان را به مرور جذب کلاس‌های آموزش قرآن و نماز در قالب بازی و سرگرمی، آنهم در ساعات قبل یا بعد از نماز نمود.
از سوی دیگر، در میان روایات تأکید فراوانی بر این موضوع شده که برای تربیت و آموزش مسلمانان و مؤمنین، باید از سنین کودکی شروع کرد. آنچنان که در روایتی از أمیر المؤمنین علی (علیه السلام) می‌خوانیم:
الْعِلْمُ فِي الصِّغَرِ كَالنَّقْشِ فِي الْحَجَرِ.
علمی که در کودکی آموخته شود، به مانند نقشی است که بر روی سنگ حک شده باشد.
توصیه مقام معظم رهبری(مدظله العالی) به نوجوانان و جوانان
مقام معظم رهبری در توصیه‌ای خطاب به نوجوانان و جوانان می‌فرمایند:
«شما جوانان و نوجوانانی که قرآن را فرا میگیرید، این را بدانید که یک ذخیره مادام‌العمر برای اندیشیدن و فکر کردن برای خودتان فراهم میکنید. این امر بسیار با ارزشی است. ممکن است در سنین جوانی، معانی و معارف عمیقی را از آیات قرآن استنباط نکنید و نتوانید درک کاملی از آیات داشته باشید؛ بلکه فقط معنای ظاهری از معارف را به دست آورید، امّا به موازات بالا رفتنِ سطح معلومات و پیشرفت علمی، از آیات قرآن که در حافظه و ذهن شما قرار دارد، بیشتر بهرهمند خواهید شد. حضور قرآن در ذهن انسان، نعمت بسیار بزرگی است. فرق است بین کسی که برای مطلبی، بارها آیات قرآن و فهرستهای قرآنی را جستجو میکند تا ببیند در این باره آیه‌ای وجود دارد یا نه، با آن کسی که آیات قرآن در ذهن و دل و در مقابل چشم اوست، آنچه را که در هر بخشی از معارف اسلامی به آن نیاز دارد، از قرآن استنباط و استخراج میکند و روی آن فکر و تأمّل میکند و از آن استفاده می‌برد. اُنس با قرآن در دوران کودکی و نوجوانی، تا دوران جوانی، یک نعمت بسیار بزرگ است.»
و در نهایت با توجه به آنکه از سوی معصومین (علیهم السلام) توصیه زیادی به مسلمانان برای حضور در مسجد و نمازهای جماعت شده، همین توصیه به کودکان و نوجوانان و جوانان نیز سرایت میکند، چرا که برای تربیت این گروه از اجتماع، مؤثرترین روش، همراهی با والدین در اجتماعات معنوی، علمی و اخلاقی مسجد است تا مفاهیم و ارزش‌های اسلامی از همان سنین در تار و پود عقاید و عادات آنها تنیده شود؛ زیرا به یقین قلب نوجوانان و جوانان بسیار تأثیر پذیر است، همانطور که أمیر المؤمنین علی (علیه السلام) در خلال وصیت خود به امام حسن (علیه السلام) می‌فرمایند:
وَ إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ كَالْأَرْضِ الْخَالِيَةِ مَا أُلْقِيَ فِيهَا مِنْ شَيْءٍ قَبِلَتْه.
همانا قلب نوجوان به مانند زمین ناکاشته است که هر چه در آن افکنده شود، می‌پذیرد.
پرورش احساس
استاد ارجمند و معلم قرآن، حاج آقای قرائتی در استفاده‌ای زیبا از آیات قرآنی راجع به مسأله بردن کودکان به مسجد فرموده‌اند:
«خداوند در قرآن می‌فرماید وقتی که به مسجد می‌روید، با خود زینت ببرید. «یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ»یعنی: ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد، با خود بردارید!
حالا از قرآن می‌پرسیم که زینت چیست؟ قرآن می‌گوید: «الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِینَة»، یعنی: مال و فرزند، زینت زندگی دنیاست.
یعنی اینکه مسجد که میری، دست بچه‌ات را هم بگیر و با خود به مسجد ببر و یه پولی هم بذار جیبت تا اگه فقیری دیدی بهش بدی.»
استاد شهید مرتضی مطهری نیز در یکى از گفتارهاى خود در توضیح آیه: «وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها»؛ (خانواده خود را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شكيبا باش!) چنین بیان مى‌‌فرماید: «بچه‌ها را از کوچکى باید به نماز تمرین داد. دستور رسیده است که به بچه از هفت سالگی نمازِ تمرینی یاد بدهید. ...بچه را باید در محیط‌ِ مشوّقِ نماز خواندن برد. این به تجربه ثابت شده است که اگر بچه به مسجد نرود، اگر در جمع نباشد، نماز خواندن‌ِ جمع را نبیند، به این کار تشویق نمى‌شود. چون اصلاً حضور در جمع، مشوّق انسان است. آدم بزرگ هم وقتى خودش را در جمع اهل عبادت مى‌بیند، روح عبادت‌ِ بیشترى پیدا مى‌کند، بچه که دیگر بیشتر تحت تأثیر است. متأسفانه کم رفتن ما به مساجد و معابد و مجالس دینی و اینکه بچه‌ها کمتر در مجالس مذهبی شرکت می‌کنند، سبب می‌شود که اینها از ابتدا رغبت به عبادت پیدا نکنند ولی این برای شما وظیفه است. اما اسلام که می‌گوید بچه‌ات را وادار به نماز خواندن کن، نمی‌گوید آقامآبانه فرمان بده، تشر بزن، دعوایش کن؛ نه، از هر وسیله‌ای که می‌دانید بهتر می‌شود برای تشویق او به عبادت و نماز خواندن استفاده کرد، شما باید استفاده کنید. باید با بچه‌هاى خودمان، برنامه مسجد رفتن داشته باشیم تا بچه ها با مساجد و معابد آشنا بشوند.»
رفتارسازی
فراهم کردن شرایط برای حضور حداکثری کودکان و نوجوانان و جوانان در مسجد، نیازمند تدبیر و برنامه‌ریزی از سوی مسئولین و بزرگان مسجد است.
در ادامه به بخشی از برنامه‌های پیشنهادی اشاره می‌شود:
با این امید که مساجد در کشورهای اسلامی و به خصوص ایران، بوستانی برای تربیت هر چه بهتر فرزندان صالح و شکوفه‌های بهشتی باشند و نسل‌های آینده‌ی جهان اسلام، بهتر از نسل‌های گذشته پدیدار شده و مقدمات تشکیل حکومت صالحان به رهبری امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را هر چه بیشتر فراهم سازند.
پی نوشت:
پرتال مرکز رسیدگی به امور مساجد
منبع:شبستان