بعضی اوقات شرایط ائمه (ع) را با در نظر گرفتن امکان قیام به شمشیر و عدم امکان قیام بررسی می‌کنیم که در این صورت، شرایط زمانی امام حسن مجتبی (ع)، امام حسین (ع) و صادقین (ع) مورد توجه قرار می‌گیرد. گاهی موقعیت زمانی به گونه‌ای است که صلح با دشمن را ایجاب می‌کند. در موقعیت دیگر، قیام کربلا پاسخی به اقتضای زمان است و در برخی از شرایط باید به تربیت شاگرد پرداخت که امام (ع) در این شرایط بیشتر در عرصه فرهنگی ظاهر می‌شود. البته، این نوع نگاه به زندگی ائمه (ع) اشتباه نیست ولی باید توجه داشت که با نگاه کردن به یک موضوع از یک زاویه خاص، تمام جوانب آن موضوع بر ما روشن نمی‌شود.

غیبت به معنای تغییر کیفیت ارتباط با امام زمان است

از نگاه دیگر، می‌توان میزان حضور هر امام در جامعه را دسته‌بندی کرد و مشخص نمود که حضور هر امام در جامعه چه مقدار بوده است. به عبارت دیگر، هر امامی به نحوی مجبور به غیبت از میان شیعیان بوده اما میزان این غیبت در مورد هر امام با ائمه دیگر متفاوت است. منظور ما از غیبت، تغییر کیفیت ارتباط شیعیان با ائمه طاهرین است و غیبت به معنای مصطلح امروزی که شاید تمام حقیقت غیبت را بیان کند، مدنظر نیست.

در شرایطی خاص، کیفیت ارتباط ائمه (ع) با شیعیان با حالت‌ها و روش‌های معمولی ارتباط متفاوت بوده است. گاهی بعضی از ائمه مجبور به سکوت و در قالب پرده سخن گفتن بوده‌اند و در بعضی زمان‌ها مانند دوران کوتاه خلافت ظاهری امیرالمومنین علی بن ابی طالب (صلوات‌الله علیه) به راحتی بالای منبر برای مردم خطبه می‌خواندند. از سوی دیگر، در برخی از مکان‌ها امکان ارتباط مستقیم با شیعیان وجود نداشته و از طرفی وظیفه هدایت‌گری جامعه نیز هیچ‌گاه تعطیل بردار نبوده است. از این رو، کیفیت ارتباط امام با مردم متفاوت می‌شود.

غیبت امام سجاد (ع)

آن‌گونه که از نقل‌ها بر می‌آید امام سجاد (ع) حتی در جایی که مردم در موضوعی مانند توحید دچار مشکل بودند نمی‌توانستند به راحتی و با استدلال همانند ائمه متاخر خود این انحراف اعتقادی را بیان کنند بلکه در قالب دعاهایی که محتوای آنها مسائل توحیدی بود اعتقاد صحیح را می‌رساندند.

امام از این جهت که نمی‌توانستند که مطالب را به طور مستقیم و در قالب یک خطبه یا کلاس درس به مردم یاد دهند در غیبت بودند. اما از این جهت که مردم شخص ایشان را می‌دیدند و به وسیله دعا می‌توانستند با مردم مرتبط باشند در حضور به سر می‌بردند.

شخصی که برای سوال از امام صادق (ع) خود را به شکل خیار فروش در آورد

در زمان صادقین (ع) که شرایط برای این دو امام همام فراهم شده بود آنان به تربیت شاگرد پرداختند. اما کلاس‌های درس این بزرگواران در همه ادوار زندگی ایشان نبود؛ در برخی از دوران‌ها به دلیل مشکلاتی که سیاست‌مداران دنیاطلب برای ایشان به وجود می‌آوردند امکان ار تباط با این دو امام بزرگ فراهم نبود و کیفیت ارتباط عوض می‌شد. در روایات آمده است که شخصی برای سوال از امام در قالب خیار فروش دوره‌گرد به منزل امام می‌رود و امام در هیات کسی که قصد خریدن خیار دارد به سوالات او پاسخ می‌گویند.

در زمان حیات این دو بزرگوار به علت وسعت جغرافیای جهان اسلام و محدودیت شیعیان برای سفر کردن به مدینه و رسیدن به محضر امامان خود، شهر‌های دور از فیض حضور امام محروم بودند. از این رو، می‌توان گفت که امام (ع) نوعی غیبت در شهر‌های دور داشتند، لذا کیفیت ارتباط شهر‌های دور با امام هدایت خود تغییر کرده بود.

امام (ع) در هر شهر یا منطقه‌ای شخصی را معین می‌فرمودند که شیعیان در صورت داشتن سوال به او رجوع کنند. لذا باز هم می‌بینیم که در شرایطی که جغرافیای بزرگ جهان اسلام و طاغیان زمان بر امام تحمیل می‌کنند و امام (ع) را در شرایطی مجبور به غیبت از میان جامعه می‌نمایند – غیبت به معنایی که گذشت – کیفیت ارتباط امام (ع) با شیعیان تغییر می‌کند و امام (ع) واسطه‌ای را برای رجوع مردم و شنیدن احادیث ائمه تعیین می‌کنند.

از این رو، در سیره امامان شیعه غیبت به گونه‌های مختلف، بسیار زیاد رخ داد اما هیچ‌گاه ارتباط هدایت‌گری امام با جامعه قطع نشد. حداکثر اتفاقی که می‌افتاد این بود که کیفیت ارتباط مردم با امام عوض می‌شد اما تغییر کیفیت ارتباط مردم با امام هیچ‌گاه باعث گمراهی و حیرت شیعه و تعطیلی امر هدایت نشد.

غیبت در زمان موسی بن جعفر (ع) غلیظ‌تر شد

بعد از صادقین (ع) غیبت امام شیعه از غلظت بیشتری برخوردار گردید؛ چرا که حضرت موسی بن جعفر (ع) مقدار بسیار زیادی از عمر شریف خویش را در زندان به سر بردند و حتی شهادت آن امام معصوم نیز در زندان بود. لذا غیبت غلیظ‌تر از گذشته بود؛ چرا که در زمان این امام ارتباط با ایشان امری بسیار دشوار می‌نمود.

در این زمان، لو رفتن ارتباط با امام با شیعه بودن و تحت تعقیب قرار گرفتن توسط ظالم وقت و در نهایت زندانی شدن و به شهادت رسیدن برابر بود. از طرف دیگر، شخص امام (ع) هم در میان جامعه نبود و به همین دلیل در برهه‌ای از زمان «لا یری شخصه» که در مورد حضرت مهدی (ع) آمده است درباره موسی بن جعفر (ع) نیز صادق است.

در این زمان نیز ارتباط هدایت‌گرانه امام (ع) با شیعیانشان قطع نشد و هدایت‌گری در امت به وسیله کتب تدوین شده از روایات معصومین قبلی و ارتباط مکاتبه‌ای امام (ع) از زندان با شیعیان و به وسیله محدثینی که مورد تایید امامان قبل یا خود حضرت موسی بن جعفر قرار گرفته بودند صورت می‌گرفت. باز هم ملاحظه می‌کنیم که غیبت برای شیعه پر رنگ‌تر شد ولی امر هدایت و رهبری شیعه تعطیل نشد.

امام رضا (ع) کتب روایی شیعه را از احادیث ضعیف پالایش نمودند

در زمان حضرت علی بن موسی الرضا (ع) نیز که داستان ولایت‌عهدی به وجود آمد این مشکلات با رنگ و بوی خاص خودش ادامه داشت. اما به خاطر سیاست تزویر ستمگر زمان ایشان فشار‌ها بر شیعیان قدری کمتر شد. لذا، در این زمان اصحاب حضرت شروع به نگارش جوامع حدیثی نمودند و کتب حدیثی گذشتگان را به صورت جامع نگاری تالیف کردند و احادیث مشکوک را به امام رضا (ع) عرضه نمودند. این عرضه احادیث و اجازه از امام رضا (ع) برای نقل بعضی از کتبی که از گذشته به دست ایشان رسیده بود باعث پالایش مجامع روایی شیعه از احادیث ضعیف یا جعلی شد.

اهمیت این موضوع به این دلیل است که سطح ارتباط مستقیم هر امامی در هر شرایطی با شیعیان کم یا زیاد می‌شد و در زمانی که به هر دلیل این ارتباط کم می‌شد یا به تعبیر دیگر غیبتی رخ می‌داد بار هدایت‌گری جامعه بر عهده کتب معتمد و مشهوری قرار می‌گرفت که در دست بزرگان شیعه بود و این کتب در زمان امام رضا (ع) پالایش شد.

راهی که اهل بیت برای مواقع غیبت خود باز نگه داشته‌اند

از این رو، می‌بینیم که اهل بیت برای مواقع غیبت راهی را برای شیعیان باز گذاشته‌اند و آن رجوع به این کتاب‌ها می‌باشد. از امام رضا (ع) به بعد یعنی از امام جواد (ع) تا امام حسن عسکری (ع) دائره محاصره امامان تنگ‌تر و تنگ‌تر شد و به تعبیر دیگر تمام ائمه متاخر شیعه در حصر زندان زندگی کردند. لذا، امکان ارتباط شیعیان با ائمه طاهرین کمتر شد و این غیبت برای شیعه پر رنگ‌تر شد. به همین دلیل، حجم روایاتی که از این ائمه به ما رسیده بسیار کمتر از روایاتی است که از ائمه متقدم به ما رسیده است.

دو کار بسیار مهمی که امام حسن عسکری (ع) در اوج فشار انجام دادند

اما نکته بسیار مهم در این باره که نباید از آن غفلت کرد این است که ارتباط امام (ع) با شیعیان در سخت‌ترین شرایط قطع نشده است. در زمان امام جواد (ع) و عسکریین (ع) آن هنگام که ارتباط با ایشان نا ممکن بود، رجوع شیعیان به احادیثی بود که از امامان متاخر در میان شیعه باقی مانده بود.

لذا، امام هادی و امام حسن عسکری (ع) که در اوج فشار و تقیه زندگی می‌کردند دو کار بسیار مهم را انجام دادند که یکی ایجاد شبکه وکلا بود که به شکل رقیق آن از زمان‌های گذشته در میان شیعه موجود بود و دیگری آموزش شیعیان برای نحوه ارتباط در زمان غیبت بود.

بوسیله ایجاد شبکه وکلا سفر‌های شیعیان به سمت محل زندگی امام - سامرا - کمتر شد و ارتباط‌ مردم با امام (ع) به صورت مکاتبه‌ای برقرار می‌شد؛ بدین معنا که اگر کسی از امام حسن عسکری (ع) خواسته‌ای داشت کتبا حاجت خویش را به ایشان می‌رسانید. در مجامع روایی نامه‌هایی که امام (ع) به شهر‌های مختلف برای مردم می‌نوشتند موجود است که برای نمونه می‌توان از نامه امام به مردم قم و آوه نام برد.

تقریبا همه محققین گفته‌اند که شبکه وکلا شیعیان را برای قبول امام غائب از نظر‌ها آماده ساخت، اما ضمن تاکید بر این مطلب باید گفت کیفیت آمادگی مردم برای غیبت بسیار مهم است که مورد غفلت قرار گرفته است؛ زیرا این آماده سازی مردم برای غیبت جهات بسیار زیادی دارد که باید مورد بررسی قرار گیرد.

آمادگی علمی برای زمان غیبت

به هر جهت یکی از جهات آمادگی مردم برای غیبت، آمادگی علمی جامعه شیعه برای زمان غیبت است. کارکرد شبکه وکلا توسط امام حسن عسکری (ع) ایجاد ارتباط کتبی با امام حسن عسکری بود و از این بعد شیعه باید به مکتوبات و توقیعات حضرت امام حسن عسکری اعتماد کند و به کتبی که از ائمه متقدم به شیعه رسیده است انس بگیرد.

به همین دلیل، دوباره همان اتفاقی که در زمان ائمه گذشته افتاد در زمان امام حسن عسکری (ع) هم رخ داد یعنی در زمان غیبت - به معنایی که گذشت - امام حسن عسکری (ع) کیفیت ارتباط شیعه با امام عسکری (ع) تغییر کرد و ارتباط شکل کتبی به خود گرفت. با این تفاوت که غیبت امام حسن عسکری از ائمه قبلی شدت بیشتری داشت و غیبت امام بعدی غیبتی تام و تمام خواهد بود.

از طرف دیگر، هدایت‌گری و ارتباط مردم با امام (ع) غیر قابل تعطیل بود؛ به همین دلیل اهتمام امام حسن عسکری (ع) برای اینکه شیعیان برای ارتباط با امامشان راهی غیر از ارتباط مستقیم را برگزینند بسیار حائز اهمیت است. در حقیقت، امام حسن عسکری به جامعه شیعه آموزش داد که در زمان غیبت امام (ع) نیز می‌توان با امام غائب ارتباط داشت. امام حسن عسکری (ع) این نکته بسیار مهم را به جامعه شیعه تعلیم داد که غیبت امام به معنای دوری از امام و عدم دسترسی به امام نیست.

امام حسن عسکری (ع) همچنین زندگی علمی در زمان غیبت را به شیعیان آموزش داد؛ یعنی زمان غیبت زمان عدم ارتباط با امام معصوم نیست بلکه در زمان غیبت فقط کیفیت ارتباط با امام معصوم تفاوت کرده است. در زمان غیبت رجوع به کتب مشهور حدیثی شیعی همان ارتباط با امام غائب است و امام حسن عسکری (ع) به جامعه شیعه آموخت که باید ملتزم به این روایات باشند همان گونه که ملتزم به اوامر شفاهی امام حاضر می‌شوند.

ارتباط کتبی با حضرت مهدی در زمان غیبت

بعد از شهادت امام حسن عسکری (ع)، حضرت مهدی (ع) نیز در زمان غیبت صغری همین کار را ادامه دادند با این تفاوت که ارتباط شفاهی امام زمان (ع) با شیعیان تقریبا به طور کامل قطع شد و ارتباط تنها ارتباط کتبی بود.

در همین زمان، وقتی سفیر حضرت در بین مردم کتابی فقهی می‌نویسد با اینکه خود سفیر امام و تنها راه ارتباطی تمام شیعیان با امام معصوم می‌باشد آن را به راویان حدیث قم عرضه می‌کند. شاید این عمل او نشان می‌دهد که از این پس شیعیان برای ارتباط با امام معصوم خویش باید به نامه‌هایی که از طرف امام زمان و ائمه گذشته رسیده که همان حدیث باشد عمل کنند و امام زمان (ع) در آخرین نامه خویش که تلخ‌ترین خبر تاریخ شیعیان را ابلاغ می‌کند و خبر از غیبت تامه می‌دهد، امر به رجوع به راویان حدیث می‌فرماید.

آخرین پیام امام زمان (ع) به شیعیان

آخرین پیام امام که این پیام نیز به صورت کتبی به شیعیان رسید این مطلب را به شیعیان گوشزد می‌کند که ارتباط ما اهل بیت با شیعیان قطع نشده بلکه کیفیت ارتباط امامان معصوم با شیعیان عوض شده است. لذا، تا امروز در هر مساله‌ای خاصه مسائل اعتقادی راه برای ارتباط با امام زمان باز است اما کیفیت این ارتباط با گذشته تغییر کرده است.

به همین دلیل است که امروز رجوع به کتب اربعه که در طول تاریخ غیبت تامه مدار شیعه بوده‌اند و کتاب‌هایی که در اشتهار در بین شیعه مانند کتب اربعه می‌باشند رجوع به امام زمان (ع) می‌باشد. امام حسن عسکری (ع) در طول تاریخ زندگی خویش این مهم را به شیعیان آموزش دادند که غیبت به معنای قطع ارتباط با امام زمان (ع) نیست بلکه به معنای تغییر کیفیت نحوه ارتباط با امام زمان است.

منبع: خبرگزاری دانشجو

211001