تغییر قبله؛ سنگ محکی برای تمییز سره از ناسره
شرایط مدینه به‌گونه‌ای بود که باید تمام مؤمنان با شرکت در آزمونی الهی مورد سنجش و محک قرار می‌گرفتند تا درجه اخلاص و پیروی آنان از مکتب رسول و فرستاده خدا معین شود، تغییر قبله از سوی خدا به پیامبرش امر شد تا این امتحان الهی چهره مؤمنان حقیقی را نشان دهد «... لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَیْهِ:... و قبلهاى را که [چندى] بر آن بودى مقرر نکردیم جز براى آنکه کسى را که از پیامبر پیروى می‌کند از آن کس که از عقیده خود برمی‌گردد بازشناسیم» (بقره: 143).
در جریان این آزمون الهی بود که مؤمنان واقعی صبر پیشه کردند و بدون چون و چرا به امر و فرمایش رسول لبیک گفتند؛ در برابر آزار و اذیت کافران و یهودیانی که آن‌ها را مورد تمسخر قرار دادند، استقامت کردند و یقیین داشتند که حق با رسول اکرم (ص) است، با پیامبر نماز خود را اقامه کردند و همینجا بود که منافقان و سست ایمانان چهره اصلی خود را نمایان کردند. اینان گروهی بودند که از تغییر قبله چهره در هم کشیدند و مضطرب شدند. آیا نمازمان صحیح است؟! تکلیف نمازهای پیشینمان به سمت مسجدالاقصی چه می‌شود؟ آیا نبی خدا بدون اذن الهی، خود به خود این اجتهاد را کرده؟.... و چه ساده راه خود را از راه رسول جدا کردند و در شک و ظن خود ماندند.
بیت المقدس؛ نخستین قبله
بیت المقدس، یکی از مقدس‌ترین مکانهایی است که خاستگاه بسیاری از پیامبران بزرگ الهی بوده است و در ادبیات اسلامی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. مسجدالاقصی را باید یکی از مقدس‌ترین اماکن اسلامی برای مسلمانان جهان توصیف کرد. این مسجد اولین قبله مسلمانان جایی که در دوران پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد مصطفی (ص) ایشان به سوی این مسجد به اذن خداوند نماز بپا می‌داشتند و همچنین سومین حرم شریف پس از مسجد الحرام و مسجد النبی در مکه و مدینه است. مسجد الاقصی به گواه تاریخ نویسان دومین مسجد ساخته شده بر روی زمین پس از بیت الله الحرام محسوب می‌شود. نقل است که حضرت آدم (ع) آنرا ساخته وزیر بنای آنرا چهل سال پس از ساختن بیت الله الحرام بنا به دستور خداوند نهاده است. بنابراین صرف نظر از اعتقادات دینی ما مسلمانان، قدمت ساخت این مسجد به بیش از یکهزار سال نیز سبب توجه جهانی به این مسجد خواهد بود.
با توجه به موقعیت ممتاز و شرافت بیت المقدس، پیامبر گرامی اسلام (ص) پس از مبعوث شدن به نبوت، مدت سیزده ماه در شهر مقدس مکه به سوی آن نماز خواند. حضرت پس از مهاجرت از شهر مکه به مدینه و تشکیل حکومت اسلامی، به روش خود ادامه داد و تا مدت‌ها نماز خود را به سوی قبله یهودیان (بیت المقدس) می‌خواند. این کار تا میانه‌های ماه رجب سال دوم هجری ادامه داشت.
سرزنش‌ها و بهانه جویی یهودیان
پیامبر گرامی اسلام (ص) علاقه زیادی به خانه کعبه داشت. علت علاقه حضرت به
کعبه را باید در علاقه بسیار ایشان به حضرت ابراهیم (ع) و آثار او
جست‌و‌جو کرد. افزون بر این، کعبه قدیم‌ترین خانه توحید بود. از سوی دیگر،
حضرت می‌دانست که بیت المقدس، قبله موقت مسلمانان است و آرزو داشت فرمان
قبله بودن کعبه صادر و قبله نهایی تعیین شود. سرزنش‌ها و تحقیرهای بیش از
اندازه یهودیان مدینه نیز باعث شده بود تا این انتظار به اوج خود برسد. اما
از آنجا که حضرت تسلیم دستور خداوند بود، این تقاضا را بر زبان جاری
نمی‌کرد. ایشان نیمه‌های شب از خانه بیرون می‌آمد و به آسمان نگاه می‌کرد و
با نگاه‌های انتظار آمیزش، نشان می‌داد عشق و شوق فراوانی در دل دارد.
ماجرای نحوه تغییر قبله در مسجد ذو قبلتین
پیامبر اعظم (ص) برای تغییر قبله مسلمانان لحظه شماری می‌کرد و در انتظار
نزول وحی خداوند بود. قرآن کریم لحظات انتظار را چنین بیان می‌کند:
«نگاه‌های معنادار تو را به آسمان می‌بینم و تو را به سوی قبله‌ای که
رضایتت را جلب کند برمی گردانیم». هفده ماه از ورود پیامبر به شهر مدینه
گذشته بود که انتظار به پایان رسید و دستور تغییر قبله صادر شد. این دستور
در روز پانزده رجب سال دوم هجری در حالی به پیامبر ابلاغ گردید که حضرت، دو
رکعت از نماز ظهر را در مسجد بنی سالم به سوی بیت المقدس خوانده بود. در
این حال جبرئیل امین نازل شد و بازوان پیامبر را گرفت و حضرت را به سوی
خانه کعبه برگرداند. زنان و مردانی هم که در مسجد به پیامبر اقتدا کرده
بودند، از حضرت پیروی کردند و به طرف کعبه برگشتند و دو رکعت آخر را به سوی
کعبه خواندند. از آن روز، کعبه به عنوان قبله مستقل مسلمانان اعلام گردید.
این مسجد هم اکنون نیز در شهر مدینه باقی است و به مسجد ذوقبلتین (دو
قبله‌ای) معروف است.
خانه کعبه، شریف‌ترین مکان
خانه کعبه، شریف‌ترین مکان در روی زمین است که از سوی خداوند به عنوان پناهگاه و کانون امن اعلام و مقررات شدیدی برای پرهیز از هر گونه درگیری و جنگ و خون ریزی در این سرزمین مقدس وضع شده است؛ به گونه‌ای که نه تنها انسان‌ها از هر قشر و گروهی، بلکه حیوانات و پرندگان نیز در امنیت کامل به سر می‌برند و هیچ کسی حق آزار آن‌ها را ندارد.
از آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت پیامبر و تاریخ اسلام استفاده می‌شود که خانه کعبه، پیش از حضرت ابراهیم و حتی در زمان حضرت آدم بر پا بود. قرآن کریم می‌فرماید: «نخستین خانه‌ای که برای پرستش خداوند برای مردم ساخته شد، در سرزمین مکه بود». بر همین اساس، خانه کعبه کهن‌ترین مرکز توحید و پرستش ذات خداوند و برای همه مردم شبه جزیره عربستان ارزشمند و قابل احترام بود.
برکات تغییر قبله
یکی از برکات تغییر قبله مسلمانان به طرف خانه کعبه، کوتاه شدن زبان مخالفان اسلام بود. یهودیان، مسلمانان را سرزنش می‌کردند و می‌گفتند: «ما در تورات خوانده بودیم که یکی از نشانه‌های پیامبر آخرالزمان، نماز خواندن به دو قبله است، در حالی که ما این نشانه را در ایشان نمی‌بینیم.» با این بیان، مسلمانان نیز به شک می‌افتادند و پایه‌های حکومت اسلامی سست می‌شد. از سوی دیگر، مشرکان نیز پیامبر اعظم (ص) را به فراموش کردن نخستین خانه توحیدی متهم می‌کردند. تغییر قبله، زبان هر دو گروه مخالف اسلام را بست. قرآن کریم با اشاره به این مطلب مهم می‌فرماید:ای پیامبر! از هر کجا خارج شدی، روی خود را به طرف مسجدالحرام کن تا مردم بهانه‌ای بر ضد شما نداشته باشند».
واکنش قریش به حادثه تغییر قبله
قریش، مسلمانان را زیر نظر داشت؛ لذا در پی این حادثه، ادعا کردند که محمد
به قبله ما روی گردانده پس به دین ما (بت‌پرستی) بازگشته. اینجا بود که
خداوند متعال این آیه شریف را نازل کرد: «وَحَیْثُ مَا کُنْتُمْ فَوَلُّوا
وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ
إِلاَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِی
وَلأُتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْکُمْ وَلَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ: و از هر کجا
بیرون آمدى [به هنگام نماز] روى خود را به سمت مسجدالحرام بگردان و هر کجا
بودید روی‌هاى خود را به سوى آن بگردانید تا براى مردم غیر از ستمگرانشان
بر شما حجتى نباشد پس از آنان نترسید و از من بترسید تا نعمت خود را بر
شما کامل گردانم و باشد که هدایت شوید» (بقرة: 150).
علل مهم تغییر قبله در آیات و روایات
بحث تغییر قبله و دلایل آن در تفاسیر مختلف آمده است که دو نمونه را ذکر می‌کنیم:
1. در تفسیر نمونه ذیل آیه 142 سوره مبارکه بقره آمده است: تغییر قبله یکى از تحولات مهم تاریخ اسلام که موجى عظیم در میان مردم به وجود آورد؛ پیامبر اسلام (ص) مدت سیزده سال پس از بعثت در مکه، و یک سال و چند ماه بعد از هجرت در مدینه به امر خدا به سوى «بیت المقدس» نماز مى خواند، ولى بعد از آن قبله تغییر یافت و مسلمانان مأمور شدند به سوى «کعبه» نماز بگزارند. مسلمانان در این مدت مورد سرزنش یهود قرار داشتند چرا که بیت المقدس در اصل قبله یهود بود آن‌ها به مسلمانان مى گفتند: اینان از خود استقلال ندارند و به سوى قبله ما نماز مى خوانند، و این دلیل آن است که ما بر حقیم.
این گفتگو‌ها براى پیامبر اسلام و مسلمانان ناگوار بود، آن‌ها از یکسو مطیع فرمان خدا بودند، و از سوى دیگر طعنه هاى یهود از آن‌ها قطع نمى شد، براى همین جهت پیامبر (ص) شب‌ها به اطراف آسمان نگریسته و منتظر راه چارهای از سوی پروردگار عالمیان بود تا از دست طعنه‌های یهودیان خلاصی یابد. مدتى از این انتظار گذشت تا اینکه فرمان تغییر قبله صادر شد و در حالى که پیامبر دو رکعت نماز ظهر را در مسجد بنى سالم به سوى بیت المقدس خوانده بود جبرئیل ماءمور شد پیامبر (ص) را به سوى کعبه بگرداند.
یهود از این ماجرا سخت ناراحت شدند و طبق شیوه دیرینه خود به بهانه جوئى و ایراد گیرى پرداختند. آن‌ها قبلا مى گفتند: ما بهتر از مسلمانان هستیم، چرا که آن‌ها از نظر قبله استقلال ندارند و پیرو ما هستند، اما همین که دستور تغییر قبله از ناحیه خدا صادر شد زبان به اعتراض گشودند. چرا این‌ها از قبله پیامبران پیشین رو گردان شدند؟ اگر قبله اول صحیح بود این تغییر چه معنى دارد؟ و اگر دومى صحیح است چرا سیزده سال و چند ماه به سوى بیت المقدس نماز خواندید؟! خداوند به پیامبرش دستور می‌دهد به آن‌ها بگو شرق و غرب عالم از آن خداست، هر کس را بخواهد به راه راست هدایت مى کند. (قل لله المشرق و المغرب یهدى من یشاء الى صراط مستقیم).
این یک دلیل قاطع و روشن در برابر بهانه جویان بود که بیت المقدس و کعبه و همه جا ملک خدا است، اصلا خدا خانه و مکانى ندارد، مهم آن است که تسلیم فرمان او باشید هر جا خدا دستور دهد به آن سو نماز بخوانند، مقدس و محترم است، و هیچ مکانى بدون عنایت او داراى شرافت ذاتى نمى باشد. و تغییر قبله در حقیقت مراحل مختلف آزمایش و تکامل است و هر یک مصداقى است از هدایت الهى، او است که انسان‌ها را به صراط مستقیم رهنمون مى شود.» (تفسیر نمونه، جلد 1، صفحه 480 و 481)
2. مرحوم علامه طباطبایی در ذیل همین آیه چنین می‌نگارند: «قبله قرار گرفتن، خانه اى از خانه‌ها چون کعبه، و یا بنائى از بنا‌ها چون بیت المقدس، و یا سنگى از سنگ‌ها چون حجر الاسود، که جزء کعبه است، از این جهت نیست که خود این اجسام برخلاف تمامى اجسام اقتضاى قبله شدن را دارد، تا تجاوز از آن، و نپذیرفتن اقتضاى ذاتى آن‌ها محال باشد، و در نتیجه ممکن نباشد که حکم قبله بودن بیت المقدس دگرگون شود و یا لغو گردد. بلکه تمامى اجسام و بنا‌ها و جمیع جهات از مشرق و مغرب و جنوب و شمال و بالا و پائین در نداشتن اقتضاى هیچ حکمى از احکام برابرند، چون همه ملک خدا هستند، هر حکمى که بخواهد و بهر قسم که بخواهد و در هر زمان که بخواهد در آن‌ها مى راند، و هر حکمى هم که بکند بمنظور هدایت خلق، و بر طبق مصلحت و کمالاتى است که براى فرد و نوع آن‌ها اراده مى کند، پس او هیچ حکمى نمی‌کند مگر به خاطر اینکه بوسیله آن حکم، خلق را هدایت کند، و هدایت هم نمى کند، مگر بسوى آنچه که صراط مستقیم و کوتاه‌ترین راه بسوى کمال قوم و صلاح ایشان است». (ترجمه تفسیر المیزان جلد 1 صفحه: 479 و 480)
توضیح بیشتر نیازمند توجه به امور زیر است:
1. بر اساس آیات و روایات، کعبه از زمان پیدایش زمین مکان مبارک و مورد عنایت بوده است قرآن کریم در این مورد می‌فرماید: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذی بِبَکَّةَ مُبارَکًا وَ هُدًى لِلْعالَمینَ؛ در حقیقت نخستین خانهاى که براى مردم نهاده شده همان است که در مکه است و مبارک و براى جهانیان هدایت است.» طبق برخی از روایات حضرت آدم (ع) خانه کعبه را بنا کرد و خود بر گرد آن طواف کرد. بنابراین کعبه اولین معبد جهانی و قدیمی‌ترین مرکز توحید، و قبله همه پیامبران الهی از حضرت آدم (ع) تا حضرت خاتم (ص) بوده است. لکن به خاطر مصالحی در ابتدای طلوع خورشید اسلام به طور موقت بیت المقدس به عنوان قبله مسلمین قرار می‌گیرد.
2. آزمایش الهی: با توجه به اینکه کعبه متعلق به اعراب ومورد احترامشان بود و آن را سرمایه معنوی‌نژاد خود می‌دانستند و انتظار داشتند که در آیین اسلام نیز، کعبه به عنوان قبله انتخاب شود و مسلمانان به سوی کعبه نماز بخوانند، نماز خواندن به سوی بیت المقدس مشکل و برخلاف عادت بود و لذا تعبد و ایمان خاصی را می‌طلبید و می‌توانست درجه ایمان و تسلیم اعرابی را که مسلمان می‌شدند نشان دهد. یعنی در واقع یک امتحان و آزمون برای سنجش مؤمن واقعی از غیر مؤمن بود، قرآن کریم با صراحت این مطلب را بیان می‌دارد: «وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتی کُنْتَ عَلَیْ‌ها إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلى عَقِبَیْهِ؛ ما آن قبله‌ای را که قبلا بر آن بودی (بیت المقدس)، تنها برای این قرار دادیم که افرادی که از رسول خدا پیروی می‌کنند، از آن‌ها که به جاهلیت باز می‌گردند باز شناخته شوند. در روایتی از امام عسکری (ع) نیز این فلسفه بیان شده است: «مردم مکه هوای قبله شدن کعبه را داشتند و خداوند با قبله قرار دادن بیت المقدس امتحانشان کرد تا معلوم شود چه کسی برخلاف هوای نفس خود، رسول خدا را پیروی می‌کند.
3. کعبه در آن زمان کانون بتهای مشرکان بود، در حالی که مهم‌ترین و اولین پیمان دین اسلام مبارزه با بت پرستی و دعوت به پرستش خدای یگانه بود، لذا به مسلمانان دستور داده شد، موقتا به سوی بیت المقدس -پایگاه دین توحیدی و معتقدان به توحید- نماز گزارند تا از شائبه هر گونه توجه به بت‌ها مبرا باشند و به این ترتیب صفوف خود را از مشرکین جدا سازند و روح تسلیم مطلق در برابر فرمان حق و توحید را در وجود خود نهادینه کنند اما هنگامی که به مدینه هجرت کردند و تشکیل حکومت و ملتی دادند و صفوف آن‌ها از دیگران کاملا مشخص گردید و از امتحان الهی سربلند و پیروز بیرون آمدند دیگر ادامه این وضع ضرورت نداشت، در این هنگام به سوی کعبه قدیمی‌ترین مرکز توحید و پر سابقه ترن کانون انبیاء باز گشتند.
4. به هر حال حکم قبله قرار گرفتن بیت المقدس از احکام موقتی بود که با تمام شدن مصالح موقتش آن حکم نیز به پایان رسید و لذا پیامبر (ص) انتظار می‌کشید که فرمان تغییر قبله صادر شد تا اینکه در نیمه رجب سال دوم هجری دستور تغییر قبله نازل شد: «قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضا‌ها؛ نگاه‌های انتظار آمیز تو را به سوی آسمان (برای تغییر قبله) می‌بینم، اکنون تو را به سوی قبله‌ای که از آن خشنود باشی باز می‌گردانیم.» از این آیه استفاده می‌شود که بیت المقدس قبله موقت مسلمان‌ها بوده است که پیامبر (ص) انتظار پایان یافتن آن را می‌کشید.
5. مسدود شدن زبان مخالفان. قرآن کریم یکی از رازهای بزرگ تغییر قبله را اتمام حجت بر مخالفین اسلام ذکر می‌کند: «لِئَلاّ یَکُونَ لِلنّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ»؛ یکی از مفسران در توضیح این آیه می‌فرماید: «اگر قبله تغییر نمی‌یافت -قطع نظر از مصالح که در تغییر قبله بود و به آن اشاره شد- زبان مخالفان بر روی مسلمانان باز می‌شد، از یک طرف یهود می‌گفتند ما در «تورات» خوانده‌ایم نشانه این پیامبر نماز خواندن به دو قبله است و این علامت در او نیست و از سوی دیگر مشرکان ایراد می‌کردند که او برای احیای آئین ابراهیم آمده است پس چرا خانه کعبه را که نخستین خانه توحید است فراموش کرده است، در اینجا تغییر قبله زبان هر دو را بست.»
منبع:تسنیم