اي كميل! از منافقان دوري كن و با خائنان همراهي نكن.اي كميل! از رفتن به درِ خانه ستمكاران و اختلاط با آنان و كسب درآمد از طريق آن ها برحذر باش و از اطاعت آنان و حضور در مجالسشان نيز بپرهيز كه اين كار موجب خشم خدا بر تو خواهد بود.
عقیق: آيت الله جوادي آملي در بخشي از كتاب مفاتيح الحيات برخي از اوصاف منافقان و شيوه تعامل با آن‌ها را بيان كرده‌اند. يكي از گروه هاي انحرافي و بسيار خطرناك در جامعه اسلامي منافقان هستند كه شاخه اي از فاسقان شمرده مي شوند. آنان سوگندهاي [دروغين] خود را به عنوان سپر صيانت از آسيب مي گيرند و با اين نيرنگ مردم را از راه خدا باز مي دارند. ظاهرشان بسيار فريبنده است؛ ولي دشمن حقيقي شما و دين هستند و خداوند، مسلمانان را از اين گروه برحذر داشته است. شناخت منافقان نيز بصيرت مي‌‌طلبد.
*برخي از اوصاف منافقين منافق چون با ظاهري ديني با مؤمنان روبه‌رو مي‌شود، قبل از هر چيز بايد او را شناخت؛ از همين رو به برخي از اوصاف آن ها اشاره مي شود:
*ادعاي دروغين ايمان خداوند متعال مي‌فرمايد: ﴿وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنينَ﴾ و گروهى از مردم كسانى هستند كه مىگويند: «به خدا و روز رستاخيز ايمان آوردهايم.» در حالى كه ايمان ندارند. (۱)
*نيرنگ بازي آنان با خدا و كساني كه ايمان آورده‌اند سخت نيرنگ مي بازند؛ ولي جز خود را فريب نمي دهند، و اين را درنمي يابند.
*انحصارطلبي قرآن كريم مي‌فرمايد: ﴿يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنينَ وَ لكِنَّ الْمُنافِقينَ لا يَعْلَمُونَ﴾ آن‌ها مىگويند: «اگر به مدينه بازگرديم، عزيزان ذليلان را بيرون مىكنند!» در حالى كه عزت مخصوص خدا و رسول او و مؤمنان است؛ ولى منافقان نمىدانند. (۲)
*ترس از مرگ هنگامي كه جهاد بر آنان واجب شد، بر خلاف انتظار، گروهي از ايشان از مردم [مشركان] ترسيدند، مانند ترس از خدا يا ترسي بيشتر، و گفتند: پروردگارا چرا پيكار را بر ما مقرّر داشتي؟....
*زورمداري طبقه‌گرايي قرآن مي‌فرمايد: ﴿وَ إِذا قيلَ لَهُمْ آمِنُوا كَما آمَنَ النَّاسُ قالُوا أَ نُؤْمِنُ كَما آمَنَ السُّفَهاءُ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ وَ لكِنْ لا يَعْلَمُونَ﴾ و هنگامى كه به آنان گفته شود: «همانند (ساير) مردم ايمان بياوريد!» مىگويند: «آيا همچون ابلهان ايمان بياوريم؟!» بدانيد اين‌ها همان ابلهانند ولى نمىدانند!. (۳)
*سازشكاري با دشمن ذات باريتعالي مي‌فرمايد: ﴿ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذينَ كَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطيعُكُمْ في بَعْضِ الْأَمْرِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ إِسْرارَهُمْ﴾ اين به خاطر آن است كه آنان به كسانى كه نزول وحى الهى را كراهت داشتند گفتند: «ما در بعضى از امور از شما پيروى مىكنيم؟» در حالى كه خداوند پنهانكارى آنان را مىداند. (۴)
*كسالت و خودنمايي در عبادت خداوند متعال در كتاب محكم خود مي‌فرمايد: ﴿إِنَّ الْمُنافِقينَ يُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا كُسالى يُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلاَّ قَليلاً﴾ منافقان مىخواهند خدا را فريب دهند؛ در حالى كه او آن‌ها را فريب مىدهد؛ و هنگامى كه به نماز برمىخيزند، با كسالت برمىخيزند؛ و در برابر مردم ريا مىكنند؛ و خدا را جز اندكى ياد نمىنمايند!. (۵)
نكته: منافق چون در باطن كافر است و خدا را قبول ندارد، اصلاً به ياد او نخواهد بود؛ چه اندك و چه فراوان. طبق كلام نوراني حضرت اميرموٴمنان (سلام الله عليه) در ذيل همين آيه، منافقان فقط براي دنيا به ياد خدايند و دنيا متاع قليل است، از اين جهت خدا فرمود: ﴿إلاّ قَليلاً﴾.
*تمسخر مؤمنان كلام الهي در اين خصوص مي‌فرمايد: ﴿وَ إِذا لَقُوا الَّذينَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلى شَياطينِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ﴾ و هنگامى كه افراد با ايمان را ملاقات مىكنند، مىگويند: «ما ايمان آوردهايم!» (ولى) هنگامى كه با شيطان هاى خود خلوت مىكنند، مىگويند: «ما با شمائيم! ما فقط (آن‌ها را) مسخره مىكنيم!. (۶)
*پيمان‌شكني و كذب ذات اقدس إله مي‌فرمايد: ﴿فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً في قُلُوبِهِمْ إِلى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِما أَخْلَفُوا اللَّهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما كانُوا يَكْذِبُونَ﴾ اين عمل، (روح) نفاق را، تا روزى كه خدا را ملاقات كنند، در دل‌هايشان برقرار ساخت. اين به خاطر آن است كه از پيمان الهى تخلّف جستند؛ و به خاطر آن است كه دروغ مىگفتند. (۷)
*پنهان‌كاري قرآن كريم مي‌فرمايد: ﴿أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ عَلاَّمُ الْغُيُوبِ﴾ آيا نمىدانستند كه خداوند، اسرار و سخنان درگوشى آن‌ها را مىداند؛ و خداوند داناى همه غيب‌ها (و امور پنهانى) است؟. (۸)
*خيانت، حق نا‌شناسي و عيّاشي‌گري در روايات نيز صفات منافقان به وضوح بيان شده و حضرات معصومين اين گروه خطرناك را به مسلمانان معرفي نموده‌اند. «ثَلَاثٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ فَهُوَ مُنَافِقٌ وَ إِنْ صَامَ وَ صَلَّى مَنْ إِذَا حَدَّثَ كَذَبَ وَ إِذَا وَعَدَ أَخْلَفَ وَ إِذَا اؤْتُمِنَ خَانَ» امام صادق (سلام الله عليه) فرمود: سه چيز در هر كسي باشد، او منافق است، گرچه روزه بگيرد و نماز بگزارد؛ كسي كه هرگاه سخن بگويد دروغ مي‌گويد و هرگاه وعده دهد، خلف وعده كند و هرگاه امين شمرده شود، خيانت ورزد. (۹) امام صادق (سلام الله عليه) فرمود: سه گروه اند كه جز منافق معروف به نفاق، نسبت به آنان بي‌احترامي نمي‌كند: ۱. كسي كه موي او در اسلام سفيد شده باشد. ۲. دانشمند قرآن شناس. ۳. پيشواي دادگر.
*عياشي‌گري رسول خدا صلي الله عليه وآله فرمود: يَا ابْنَ مَسْعُودٍ سَيَأْتِي مِنْ بَعْدِي أَقْوَامٌ يَأْكُلُونَ طَيِّبَاتِ الطَّعَامِ وَ أَلْوَانَهَا وَ يَرْكَبُونَ الدَّوَابَّ وَ يَتَزَيَّنُونَ بِزِينَةِ الْمَرْأَةِ لِزَوْجِهَا وَ يَتَبَرَّجُونَ تَبَرُّجَ النِّسَاءِ وَ زِيُّهُمْ مِثْلُ زِيِّ الْمُلُوكِ الْجَبَابِرَةِ هُمْ مُنَافِقُو هَذِهِ الْأُمَّةِ فِي آخِرِ الزَّمَانِ شَارِبُوا الْقَهَوَاتِ لَاعِبُونَ بِالْكِعَابِ رَاكِبُونَ الشَّهَوَاتِ تَارِكُونَ الْجَمَاعَاتِ رَاقِدُونَ عَنِ الْعَتَمَاتِ مُفَرِّطُونَ فِي الْغَدَوَاتِ يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى: فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا» رسول گرامي (صلوات الله عليه) فرمود:اي پسر مسعود! پس از من اقوامي خواهند آمد كه غذاهاي خوب و رنگارنگ مي خورند و بر مركب سوار مي‌‌شوند در حالي كه خود را به آرايش ويژه زنان براي شوهر، مي‌آرايند و همچون زنان جلوه‌گري مي كنند و همانند شاهانِ ستمكار زندگي مي‌كنند؛ آنان منافقان اين امّت در آخر الزمان اند كه شراب مي‌‌نوشند و در پيِ بازي با دوشيزگانند و بر مركبِ شهوت سوار مي شوند و نمازهاي جماعت را ترك مي‌گويند و با سهل انگاري از نماز شامگاهان باز مي‌‌مانند و در خوردن زياده روي مي‌كنند. خداوند متعال مي‌فرمايد: امّا پس از آنان، فرزندان ناشايستهاى روى كار آمدند كه نماز را تباه كردند، و از شهوات پيروى نمودند؛ و به زودى (مجازات) گمراهى خود را خواهند ديد!. (۱۰)
*شيوه تعامل با منافقان
*انزجار قلبي از كردار آنان و توكل به خداوند اميرمؤمنان علي (ع) مي‌فرمايد:اي كميل! از منافقان دوري كن و با خائنان همراهي نكن.اي كميل! از رفتن به درِ خانه ستمكاران و اختلاط با آنان و كسب درآمد از طريق آن ها برحذر باش و از اطاعت آنان و حضور در مجالسشان نيز بپرهيز كه اين كار موجب خشم خدا بر تو خواهد بود. اي كميل! هرگاه ناچار شدي نزد آنان روي پيوسته خداي متعال را به ياد آور و بر او توكّل كن و از شرّ آنان به خدا پناه ببر. نزدشان برو؛ ولي با قلب خود از كردارشان بيزار باش و با صداي بلند خدا را به عظمت ياد كن تا آن ها بشنوند؛ زيرا [در اين صورت] هيبت تو در آنان اثر خواهد كرد و از شرّشان در امان خواهي بود. امام صادق (صلوات الله عليه) نيز فرمود: «يَا إِسْحَاقُ! صَانِعِ الْمُنَافِقَ بِلِسَانِكَ وَ أَخْلِصْ وُدَّكَ لِلْمُؤْمِن» اي اسحاق! با منافق تعامل زباني داشته باش و دوستي‌‌ات را براي مؤمن خالص كن. (۱۱)