آماری که مدیر زائران غیرایرانی آستان قدس رضوی به ما می‌دهد، مؤید همین مسئله است، حجت‌الاسلام علی باقری می‌گوید: «سالانه بیش از ۳ میلیون نفر زائر غیرایرانی به مشهد مقدس مشرف می‌شوند، این تعداد بیشتر کشورهای جهان را شامل می‌شوند که با توجه به وجود مسلمانان در کشورهای همسایه، اکثریت را کشورهای مسلمان منطقه، شبه‌قاره هند و شمال آفریقا تشکیل می‌دهند، به همین سبب اکثریت ۶۰ تا ۷۰ درصدی زائران غیرایرانی عرب‌زبانان هستند و پس از آن‌هامی‌توان به زائران اردو و آذری‌زبان اشاره کرد.»
سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی نیز در پایان تابستان سال ۹۳ اعلام کرد که مشهد در این فصل ۷۰۰ هزار نفرگردشگر و زائر خارجی را میزبانی کرده است که عمدتاً عرب‌زبان و عراقی بوده‌اند، این زائرین با هدف زیارت امام رضا(ع) وارد کشور می‌شوند و در حاشیه آن سفرهای تفریحی به سایر نقاط به‌ویژه شمال کشورمان دارند. آماری که مدیر زائران غیر ایرانی آستان قدس رضوی به ما می‌دهد،مؤید همین مسئله است، سالانه بیش از ۳ میلیون نفر زائر غیرایرانی به مشهد مقدس مشرف می‌شوند، این تعداد بیشتر کشورهای جهان را شامل می‌شوند که با توجه به وجود مسلمانان در کشورهای همسایه، اکثریت را کشورهای مسلمان منطقه، شبه‌قاره هند و شمال آفریقا تشکیل می‌دهند، به همین سبب اکثریت ۶۰ تا ۷۰ درصدی زائران غیرایرانی عرب‌زبانان هستند و پس از آن‌هامی‌توان به زائران اردو و آذری‌زبان اشاره کرد.
سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی نیز در پایان تابستان سال ۹۳ اعلام کرد که مشهد در این فصل ۷۰۰ هزار نفرگردشگر و زائر خارجی را میزبانی کرده است که عمدتاً عرب‌زبان و عراقی بوده‌اند، این زائرین با هدف زیارت امام رضا(ع) وارد کشور می‌شوند و در حاشیه آن سفرهای تفریحی به سایر نقاط به‌ویژه شمال کشورمان دارند.
زائران خارجی فراتر از اشتراکات مذهبی
امروزه علاقه مسلمانان و شیعیان جهان فراتر از اشتراکات مذهبی می‌باشد و تبدیل به علقه‌های فراملیتی و فرامذهبی شده، آن هم به خاطر حمایت‌های انسانی جمهوری اسلامی (همانند حمایت همه‌جانبه ایران از مردم عراق در حمله داعش به این کشور) است؛ بنابراین آن‌ها حضور در ایران و مشهد را موضوعی غریب نمی‌دانند و چه بسا به خاطر تعاملات فراوان فرهنگی در مراسم‌های مذهبی همچون پیاده‌روی اربعین و حج، احساس نزدیکی فراوانی نیز بکنند.
حضور زائران خارجی؛ کم نوسان با اقامت طولانی
حضور زائران خارجی در مشهد ویژگی‌های خاصی دارد به طور نمونه بررسی آماری ورودزائران وگردشگران کشورهای حوزه خلیج‌فارس به شهرمشهد، نشان‌دهنده نوسان‌های کم است، علاوه بر این به گفته دبیرانجمن صنفی دفاتر مسافرت‌های هوایی و جهانگردی خراسان رضوی، اکثرحضور گردشگران زائر در مشهد بیش از یک هفته است که نسبت به حضور زائرین ایرانی به مراتب بیشتر است، علاوه بر این به علت پایین بودن ارزش پولی کشورمان نسبت به برخی ارزهای کشورهای منطقه، این زائرین تمایل بیشتری برای هزینه در مشهد دارند.
همه این‌ها فرصتی بی‌بدیلی را برای کشورمان جهت توسعه فرهنگی زیارت در ابعاد جهانی ایجاد کرده است، اما ما چه میزان از این فرصت‌ها استفاده کرده‌ایم یا این که این فرصت‌ها را تبدیل به تهدید کرده‌ایم؟
مشکلات خدماتی و رفاهی زائرین خارجی
به گفته محمد صالحی فرد، عضو کمیسیون تلفیق طرح توسعه کمی وکیفی زیارت امام رضا(ع) عمده‌ترین مشکلات گردشگران عرب حوزۀخلیج‌فارس در سفر و اقامت در شهر مشهد، آشنای نبودن با مسائل شهری، مشکلات بهداشتی و نظافتی امکانات و تجهیزات شهری و مراکزاقامتی، برخورد ناپسند رانندگان و گرانی کرایه در استفاده از وسایل نقلیه، نبود اینترنت با سرعت بالا، تأخیر در پروازها و خدمات رفاهی اندک پروازها، بی‌ثباتی قیمت‌ها و نبود نظارت و کنترل قیمت‌ها در بازارهای خرید، طولانی شدن روند صدور ویزا و تأخیر زیاد در ترخیص کالاست.
با توجه به تمام این موضوعات و حضور بسیار زیاد زائرین خارجی نهاد واحدی وجود ندارد که به شکایت آنان رسیدگی کند، البته به تعبیر رئیس اتحادیه هتل آپارتمان‌های مشهد «گاهی گزارش‌هایی از برخوردهای نامناسب با زائرین به دستمان می‌رسد اما این برخوردها مختص زائرین عرب نیست و به سیستم گردشگری ما برمی‌گردد.» البته آجیلیان اذعان دارد این برخوردها تأثیر بیشتری بر زائران خارجی خواهدداشت.
باآنکه امروزه موضوع برنامه‌ریزی از مبدأ یکی از شعارهای مسئولین در موضوع زیارت است اما در مورد زائران خارجی برخوردهای نامناسب از همان مبدأ و ویزا گرفتن شروع میشود و در فرودگاه نیز ادامه پیدا می‌کند، به گفته رئیس دفتر ایران ایر در مشهد «درحال حاضر گنجایش فرودگاه خارجی شهید هاشمی نژاد مشهد به اندازه سه پرواز بیشتر نیست اما متأسفانه برخی از شرکت‌های هواپیمایی به دلیل سود بیشتری که در پروازهای خارجی وجود دارد گاهی بر تعداد این پروازها می‌افزایند و در نتیجه زائران باکمبود صندلی، گیت، کانتر و معطلی‌های چند ساعته درفرودگاه مواجه می‌شوند.»
قطعاً موارد بیشتری از این نابسامانی‌ها در زنجیره خدماتی به زائران خارجی وجود دارد و متأسفانه به علت نبود مدیریت واحد زیارت و هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف راه‌حلی برای آن تدبیر نمی شود، به طور نمونه هنوز زائرین خارجی مشکل عدم آشنایی با زبان فارسی دارند و عمدتاً کسی نه در فرودگاه، نه در گمرک و نه در پلیس آشنایی با زبان عربی ندارد، تصور کنید اگر برای زائری مشکل امنیتی از قبیل سرقت یا حادثه‌ای رخ بدهد آیا پلیس زائری وجود دارد؟ آیا ظرفیت‌های فعلی توان پاسخگویی به این امور را دارند؟
دراستانداری ستادی تحت عنوان هماهنگی خدمات سفر استان خراسان رضوی به ریاست استاندار و دبیری مدیرکل گردشگری وجود دارد که به همراه ۱۲ ارگان دیگر به امور زائران رسیدگی می‌کند، با این حال رجبعلی لباف، دبیر این ستاد، خود معترف به نبود متولی اصلی این موضوع است و اذعان کرده است که طبیعتاً خواسته نهایی ما هم همین است و اگر یک متولی معرفی شود بسیاری از مشکلات حل خواهدشد.
تبادلات فرهنگی، فرصت‌های استفاده‌شده و مغفول
هرچند مشکلات گفته‌شده در زمینه خدمت‌رسانی زائرین وجود دارد اما آستان قدس رضوی و جمهوری اسلامی به ذات خود جذابیت و تأثیرات مثبت فرهنگی دارد که نمی‌توان تلاش مسئولین برای افزایش آن را نادیده گرفت؛ یکی از عرصه‌های این تأثیرگذاری خود حرم مطهر می‌باشد، حجت‌الاسلام علی باقری مسئول مدیریت زائرین غیرایرانی آستان قدس رضوی درباره خدمات و برنامه‌های فرهنگی این آستان به ما می‌گوید: «خدماتی که به زائران امام رضا(ع) ارائه میشود از تنوع و گسترگی بالایی برخوردار است و ابتدای آن هنگام ورود به مشهد مقدس و انتهای آن هنگام خروج از کشور و در حوزه تداوم ارتباط نیز در صورت علاقه‌مندی زائران، در محل‌های زندگی آنان است.»
به اعتقاد وی حرم مطهر رضوی یک هولدینگ کامل خدمت‌رسانی است که یک زائر در اوقات زیارت برای گذراندن لحظات معنوی بدان نیاز دارد، برای همین بخش‌های راهنمای زائر، تورهای حرم شناسی با بازدید از نمایشگاه‌ها و موزه‌های آستان قدس رضوی و ارائه توضیحاتی به زبان‌های مختلف، برگزاری مسابقات فرهنگی و اهدای جوایز نفیس و معنوی تعبیه‌شده است. باقری ادامه می‌دهد: «یکی دیگر از اقدامات اختصاص رواق دارالرحمه به عرب‌زبانان، رواق غدیر ویژه آذری زبانان و رواق کوثر به اردو زبان‌ها است که در آن نمازهای جماعت و برنامه‌های فرهنگی اجرا میشود.»
وی درباره شناسایی نیازهای فرهنگی این زائران نیز توضیح می‌دهد: «زائران بارگاه منور رضوی از سطح سواد و فرهنگ متفاوتی برخوردارند که برای سطح عام مراسمات مختلفی در طول سال در نظر گرفته‌شده است اما برای قشر فرهیخته و اندیشمند این زائران خارجی همایش‌ها و نشست‌های علمی در نظر گرفته‌شده است، از سال ۹۱ تاکنون موضوعاتی چون بیداری اسلامی، فتنه و تکفیر، مدیریت جهادی، حضور امت اسلامی در حوزه سیاست و برنامه‌ریزی جهان اسلام محور این نشست‌های علمی بوده است که به صورت گفتگوهای آزاد، حلقه‌های معرفت و پرسش و پاسخ برگزار میشود.»
البته آستان قدس رضوی از سایر اقشار نیز غافل نشده است، باقری در این زمینه می‌گوید: «برای اقشار دیگر زائرین نیز کلاس‌های مختلفی جهت افزایش سطح معلومات و معرفت آن‌ها ترتیب داده‌شده است که در سال گذشته ۱۲۰ هزار نفر در این رده‌ها شرکت کرده‌اند و نکته جالب‌توجه اینجاست که زائرین خود تقاضای برگزاری کلاس‌ها را دارند وبرنامه‌های سفر خود را با زمان برگزاری این کلاس‌ها تنظیم می‌کنند.»
یکی دیگر از اقدامات انتشار ویژه‌نامه به زبان انگلیسی است که به منظور اطلاع‌رسانی برنامه‌های حرم مطهر و فعالیت‌های متنوع آستانقدس رضوی و برای بهره‌مندی زائران غیرایرانی بارگاه منور رضوی و ارادتمندان و دوستداران امام رضا(ع) در سراسر دنیاست. انتشار ویژه‌نامه «حرم سال» به دو زبان انگلیسی و عربی از جمله خدمات اداره کل روابط عمومی آستانقدس رضوی برای حضور بهتر و عمیق‌تر زائران غیرایرانی دربارگاه منور رضوی بوده است.
این ویژه‌نامه حاوی مطالبی در ارتباط با زیارت حضرت رضا(ع)، ویژگی‌های شخصیتی حضرت، وقف و موقوفات حرم مطهر رضوی و هم‌چنین معرفی برخی از مؤسسات آستانقدس رضوی است؛ در کنار این نشریات مختلفی به زبان‌های مختلف و در مناسبت ها یا به صورت هفتگی نیز منتشر میشود. را‌ه‌اندازی پایگاه‌های اطلاع‌رسانی غیر ایرانی آستان قدس رضوی به زبان‌های عربی، انگلیسی، اردو و فرانسه از دیگر خدماتی است که توسط آستانقدس رضوی برای زائران غیرایرانی مضجع مطهر رضوی صورت گرفته است.
ظرافت‌های خاص کار فرهنگی برای زائران خارجی
هرچند نه تنها در ایران بلکه در بسیاری دیگر از کشورها مشکلات خدماتی و رفاهی وجود دارد و شاید با هزینه و پول حل شود اما کار فرهنگی ظرافت‌های خاص خودش را دارد. یکی از این ظرافت‌ها دسته بندی مخاطبین است و نباید همه در یک سبد دیده شوند، درست است که این مخاطبین، شیعیان خارج از ایران یا سایر مذاهب یا سایر ادیان هستند، اما در میان‌شان طیف‌های بسیار متنوعی وجوددارد. صادق کوشکی استاد و پژوهشگر دانشگاه تهران در گفت‌وگویی می‌گوید: «ذهنیت زائرین خارجی که به ایران می‌آیند، نسبت به ایران و جمهوری اسلامی و انقلاب متفاوت است، مثلاً زائرینی که از مرزهای جنوب لبنان یا بیروت می‌آیند با زائرانی که از کشورهای خلیج‌فارس می‌آیند، متفاوت است یا زائرینی که از هند و پاکستان می‌آیند، با زائرینی که ممکن است از اروپا یا ترکیه متفاوت‌اند.»
به اعتقاد کوشکی این زائران د غدغه‌های مختلفی دارند و بر اساس دغدغه‌های شان باید کار فرهنگی کرد، یک نسخه واحد برای هزاران زائر بیگانه، در واقع مبتذل کردن انقلاب و صدور انقلاب و همه مسائل فرهنگی است. پیشنهاد کوشکی برای حل این موضوع در قدم اول جمع شدن افراد باتجربه و آشنا با فرهنگ، زبان، سیاست و دغدغه‌های این زائران است که نتایج آن در رویکرد برنامه‌های فرهنگی مشخص میشود، به طور نمونه شاید به دلایل امنیتی این زائران نتوانند جزوه یا کتاب و محصول فرهنگی خاصی ببرند اما می‌توان از فرصت حضور آنان در حرم استفاده بهینه کرد و بسیاری از پیام‌ها و سرخط‌ها را در ذهن آنان گذاشت.
علاوه بر این روابط کلامی و غیرکلامی یا به تعبیری معاشرت اجتماعی نیز در این موضوع مهم است، یعنی رفتار ناخودآگاه ما می‌تواند حاوی پیام فرهنگی به زائرین باشد، کوشکی نیز در این زمینه نیز معتقد است: «هر چه رفتار مجموعه آستان قدس منظم‌تر، دقیق‌تر، مؤدب‌تر باشد و در واقع با اخلاق اسلامی بیشتری برخورد بکند، به همان میزان جذابیت بیشترمی‌شود، یعنی خیلی وقت‌هاست که رفتار شایسته یا خدایی ناکرده ناشایست یک خادم می‌تواند چنان تأثیر عمیقی در ذهن مخاطب خارجی بگذارد که با هیچ اطلاعاتی نشود جبران کرد.»
مدل توسعه اسلام در اندونزی
شاید نگاهی به مدل گسترش اسلام بتواند به روشن شدن این مسئله کمک کند، اندونزی بزرگ‌ترین کشور مسلمان جهان با ۱۸۰ میلیون نفر مسلمان است که قبلاً مردمش بت‌پرست بودند، اسلام ازطریق ۱۰ خانواده به اندونزی منتقل شد. آن ۱۰ خانواده هم تاجرمسلمانی بودند که برای تجارت ادویه به آنجامی‌رفتند، نزدیک ۷ قرن پیش، یک عده تاجر ایرانی و عربی باخوش‌حسابی، ادب، دقت، اسلام را گسترش دادند، یعنی حساب و کتابشان به جا بوده وچک‌هایشان به‌موقع پاس می‌شده،اصلاً هیچ کارشان گیر نداشته است. بنابراین مهم‌ترین ابزار مدل رفتار فردی و اجتماعی بوده است، این توصیه کوشکی را می‌توان به بسیاری از نهادهای فرهنگی و خدماتی شهر مشهد تعمیم داد.
لذا در زمانی که هنوز متولی واحدی برای موضوع زیارت به خصوص در حوزه زائران خارجی وجود ندارد، این حداقل می‌تواند تأثیر زیادی بگذارد، اما این که این مدل رفتار فردی و اجتماعی تبدیل به یک سیستم در موضوع زیارت بشود، امری است که در وهله اول همت مسئولین و متولیان را می‌طلبد، متأسفانه درگیری در چارچوب‌های روزانه و گذر ایام سبب شده است که این همت به وجود نیاید اما مگر تحولات جهان چند بار در پیچ تاریخی این‌چنینی قرار می‌گیرد؟
نویسندگان: مهدی پناهی و محمد ازغندی
منبع:پایگاه دبیرخانه شورای عالی فرهنگی آستان قدس رضوی