عقیق:بیست و سوم جمادی‌الثانی سالروز وفات نجم‌الدین جعفر بن حسن بن یحیی حلی معروف به «محقق» مؤلف کتاب مشهور «شرایع» یکی از فقها و دانشمندان بزرگ شیعه است، محقق حلی در سال 602 هجری در شهر تاریخی حله قدم بـه عرصه وجود گذاشت و از همان سنین کودکی به تحصیل مقدمات و علوم متداول عصر پرداخت.ادبیات عرب را که زبان مادریش بود به خوبی فرا گرفت و ریاضیات، منطق و کلام را به مقدار لازم آموخت، محقق در تمام این رشته‌ها احاطه کامل پیدا کرد، آنگاه فقه و اصول را در محضر پدر دانشمندش حسن بن یحیی و فقهای مشهور حله ابن نما و سید فخار موسوی شاگردان فقیه عالیقدر ابن ادریس حلی تکمیل کرد و سپس به تدریج عـلوم و فنونی که اندوخته بود همت گماشت و از این راه در سایه قریحه سرشار و فکر مواج و وسعت نظری که داشت به تحکیم مبانی فقه شیعه و اساس مکتب اجتهاد پرداخت.
محقق برای هر دسته از شاگردانش حوزه درس مستقلی تشکیل داد و چون خود در هر علم و فنی به مقام استادی رسیده بود، هنگام بحث و تدریس، با شهامت و حسن تقریر و دقت نظر و تعمق کم نظیری درس می‌گفت، به همین خاطر همه گونه فضلا، فقیه، اصولی، عالم رجالی، محدث، متکلم، منطقی، ادیب و شاعر از محضرش برخاستند.
مرحوم علامه علی دوانی در مجله «درس‌هایی از مکتب اسلام» که در مرداد 1340 منتشر شده است، درباره محقق حلی این چنین نوشت:
*مکتب محقق
علما و دانشمندان ما که بعد از شیخ طوسی آمدند، نظر بـه مقام بزرگ شیخ و نبوغ و احاطه وی در فقه تا حدود 100 سال از خود چندان رأی و فتوایی ابراز نمی‌داشتند، ولی با طلوع ابن ادریس این روش پایان یافت و مجدداً مکتب اجتهاد بر اساس نظر و استدلال قرار گرفت و از حالت تقلید آرای فقهای پیشین و رکود طولانی بیرون آمد، ابن ادریس آرای شیخ را در همه مباحث مورد تجزیه و تحلیل و نقد و انتقاد شدید قرار داد و این موضوع باعث ایراد دسته جمعی فقها واقع شد و همه روش او را دور از نزاکت علمی دانستند.
نخستین کسی که بعد از ابن ادریس به بسط و توسعه فقه پرداخت، محقق حلی بود، محقق طرز تفکر در فقه و نظر استدلالی را بر پایه محکم‌تری استوار ساخت، وی در روش نوین خود همه جوانب را در نظر گرفت و به عکس ابن ادریس، همه جا با نظر احترام و تحسین و دقت و تعمقی بیشتر به آرا و نظرات شیخ می‌نگریست، محقق در بسیاری از موارد از فکر شیخ استفاده می‌کرد و نظر خود را بر پایه آن قرار می‌داد و از این رو شیوه ابن ادریس را نسبت به آرای شیخ مورد انتقاد قرار داد و بعد از وی خواهرزاده‌اش علامه حلی راه او را دنبال کرد.
به طور کلی محقق فقیهی با شهامت و دارای نظری وسیع و دقتی بسزاست، محقق دائره فقه را توسعه داد و آزادی توأم با احترام نـسبت به فقهای بعد از خود برای تحقیق و بررسی و تجزیه و تحلیل فقه اعطا کرد، به همین جهت نظر و فتوای وی تعمق و استقامت مخصوصی دارد و اصولاً امتیازی که محقق از سایر فقهای ما دارد، همان نظریات عمیق و استقامت رأی اوست که او را از سایر فقهای قبل و بعد از خود ممتاز می‌گرداند.
محقق نه تنها در زمان خود سنگین‌ترین وزنه علمی عصر بشمار می‌رفت، بلکه به شهادت تاریخ فقه شیعه؛ رزانت رأی و فکر او با مرور زمان تا عصر ما بیشتر محسوس گشته و اهمیت بیشتری کسب کرده است، این معنی را ما به خوبی می‌توانیم از تألیفات ذی‌قیمت او که هم از بهترین متون فقهی شیعه و در شمار محکم‌ترین کتب علمی و استدلالی است درک کنیم.
*آثار فکری محقق
محقق در علم و فضل و جلالت قدر و تحقیق و فصاحت و شعر و ادب و انشاء و تمام فضائل یگانه روزگار بوده، این تنها گفته ما نیست، تمام علما و دانشمندانی که از او سخن به میان آورده‌اند او را به این اوصاف ستوده‌اند، در اوایل جوانی اشعاری چند گفت، ولی به سفارش پدرش آن رشته را دنبال نکرد، با این وصف اشعاری که از وی بجا مانده از بهترین شعرها است.
طرز انشاء وی بسیار پخته است و به تصدیق دوست و دشمن کتب ذی‌قیمت او از لحاظ سبک نثرنویسی در ردیف عالی‌ترین نثر شیوای عربی است، از نظر معنی نیز آثار قلمی و فکری محقق؛ پر از مطالب بکر و ارزنده و تحقیقی است و هر یک نشانه نبوغ سرشار و احاطه کامل وی بر فقه تمام فرق اسلامی و نماینده متانت و وقار و شخصیت اوست.
یکی از تألیفات وی کتاب مشهور «شرایع الاسلام» است که بدون مبالغه از حیث لفظ و معنی بهترین کتاب فقه شیعه و مشتمل بر تمام ابواب فقه است، این کتاب مورد توجه خاص شیعه و سنی قرار گرفته است، دیگر کتاب «مختصر النافع» است که مختصر کتاب شرایع است و در شهر قاهره از طرف وزارت اوقاف مصر به طبع رسیده و در دسترس کلیه فقها و دانشجویان سنی و زیدی و فرقه‌های غیر شیعه قرار گرفته و همه با دیده اعجاب آمیخته به تحسین بدان می‌نگرند.
و دیگر کتاب «معتبر» شرح مختصر است و «نکت النهایه» و دو جلد «جواب مسائلی که از نجف از وی پرسیده‌اند و جواب مسائلی که از مصر پرسیده‌اند» و کتاب «المسلک فی اصول الدین» در کلام و کتاب «الکهنه» در منطق؛ کتاب «معارج»در اصول فقه، کتاب‌های محقق هر کدام چندین بار از طرف محققین فقها شرح شده و حواشی بسیاری بر آن‌ها نوشته‌اند، به طوری که اگر تمام شرح‌ها و حواشی کتب او را جمع کنند یک کتابخانه خواهد شد! از جمله کتاب «جواهر» و «ریاض» را که اولی شرح شرایع و دومی شرح «مختصر نافع» است، می‌توان نام برد.
*محقق و خواجه نصیرالدین طوسی
در زمانی که محقق سرآمد فقهای شیعه بود و در حله حوزه گرمی داشت و شاگردان بسیار در محضرش به کسب فضائل فیض اشتغال داشتند؛ کشور عراق و شهر بغداد توسط هلاکوخان مغول به سال 656 فتح شد، بعد از فتح بغداد حکیم مشهور خواجه نصیرالدین طوسی که به گفته شاگردش علامه حلی در تمام علوم استاد و در معقول و منقول و فقه شیعه تألیفات ارزنده‌ای داشت، به عزم سیاحت به حله که در آن روز مرکز شیعه بود، وارد شد و به مجلس درس محقق درآمد.
محقق خواست به احترام خواجه درس را ترک گوید، ولی خواجه اصرار کرد که محقق درس را ادامه داده تمام کند، در اثنای درس رشته سخن به اینجا کشید که: برای مردم عراق مستحب است هنگام نماز گزاردن کمی بـه جانب دست چپ قبله متمایل شوند.
خواجه به این مطلب ایراد گرفت و گفت: «مستحب بودن میل به دست چپ معنی ندارد، زیرا اگر تمایل و انحراف از قبله باشد حرام است و چنان که از سمت غیر قـبله بـه طرف قبله باشد واجب است و در هر دو صورت مستحب بودن معنی ندارد».
محقق فوراً در جواب گفت: هیچ کدام نیست بلکه این تیاسر و میل به دست چپ از خود قبله به طرف قبله است و با این بیان خواجه قانع شد، سپس محقق کتابی در همین زمینه نوشت و برای خواجه فرستاد و مورد تحسین خواجه قرار گرفت، این کتاب را احمد بن فهد حلی در کتاب «المهذب البارع» شرح مختصر نافع محقق ضمن نقل داستان گذشته آورده است.
محقق حلی به سال 676 در سن هـفتاد و چهار سالگی بعد از یک عمر پر افتخار و تألیف و تصنیف کتب بسیار و تربیت و پرورش شاگردان بی‌شمار و اهتمام به تشریح مبانی فقه و احکام و علوم شیعه و رواج مکتب اهل بیت(ع) به جهان باقی شتافت و در همان شهر به خاک سپرده شد و تا کنون آرامگاهش زیارتگاه شیعیان آن دیار است.
منبع:فارس
211008