خطبه‌خوانی حضرت زهرا(س) در ایران

عقیق:یکی از مواریث بزرگ اهل بیت(علیهم السلام) و مصادر محکم اعتقادی اسلامی و مفاتیح معارف حقه و مدارک مهم ولایی، خطبه فصیحه بلیغه حضرت سیدة نساء العالمین فاطمة زهرا(س) است که آن حضرت در مسجد النبی(ص) خطاب به مهاجر و انصار ایراد فرمود. این خطبه را که حضرت صدیقه طاهره(س) بالبدیهه و الارتجال انشاء فرمودند، از معجزات باهره ظاهره خاندان رسالت و منبع مهم حقایق عالیه و مطالب حقه است.تاریخ و قدمت خطبه حضرت زهرا(س) به بیش از ١٤٠٠ سال پیش برمیگردد. زمانیکه قرآن مجید بر خاتم پیامبران محمد مصطفی(ص) نازل گردید و او منجی عالم بشریت گشت و از خانوادهاش شروع به تبلیغ دین مبین اسلام نمود. زمانیکه هنوز فاطمه متولد نشده بود، لکن بعد از تولد فاطمه و ایمان به آنچه نبی اکرم میگفت، آورد و خود در دوران ترویج دین اسلام با فراز و نشیبهایی روبرو شد. خطبه بعد از فوت پیامبر اکرم در مسجدالنبی مدینه ایراد گردید و آن موقعی بود که محمد مصطفی(ص) رخت از جهان بسته بود و دشمنان دین و مذهب عرصه را بر فاطمه و علی تنگ کردند و حکومت خدا را غصب نمودند. خطبه قدمتی ١٤٠٠ ساله دارد و این امر در کتب اهل سنت نیز تأیید گردیده است همانند: بلاغات النساء الفاضل فی صفه الادب الکامل و ...خطبه تاریخی حضرت زهرا(س) از خطبههای معروف اهل بیت(ع) است. تا آنجا که نقل میکنند بسیاری از متعهدان شیعه فرزندان خود را همواره توصیه به حفظ این خطبه میکردند، تا با گذشت زمان گرد و غبار نسیان بر آن ننشیند و از سوی دشمنان مغرض زیر سوال قرار نگیرد. تحلیلهای عمیق حضرت فاطمه(س) در این خطبه، بیانگر بینش دقیق و عمیق او در پیچیدهترین مسایل مربوط به توحید، مبدا و معاد است. تفسیری که دُخت گرامی پیامبر(ص) برای مسائل مهم عقیدتی، سیاسی و اجتماعی در این خطبه نموده دلیل روشنی است بر اینکه فاطمه(س) تعلق به زمان خاصی نداشته است. همه جامعه اسلامی بر این امر واقفند، که فاطمه(س) دخت نبی اکرم در نزد آن حضرت جایگاه بسیار رفیع و منحصر به فردی داشته است و حتی این امر در آیه مباهله نیز از زبان امام صادق(ع) نقل گردیده است: جعفربن محمد، عَن ابیه، عَن جدّه علی بنِ الحُسین(ع)، قال: لمّا اَجمعَ الحسنُ علی(ع) علی صلحِ... فَقامَ الحسن(ع) فَخطبَ فقالَ: فقال الله لمحمدٍ(ص) حین جحدهُ کفره اهلِ الکتابِ و حاجّوهُ: (فقل تعالوا ندعُ ابناءَنا و ابناءَکُمْ و نساءَنا و نِساءَکم و انفسنا و انفسَکُم ثُمَّ نبتَهل فنَجعلْ لعنَتَ اللهِ علی الکاذبینَ) فاخرج رسول الله(ص) مِن الانفُس معهُ ابی، و منَ البنین ایایَ و اخی، و منَ النساء امّی فاطمهَ من الناسِ جمیعاً، فنحنُ اهله و لحمهُ و دمهُ و نفسهُ، و نحنُ منهُ و هو مِنا. امام صادق(ع) از پدرش، از جدش علی بن حسین(ع) نقل کرده است که فرمود: در جریان صلح امام حسن (ع) امام به پاخواست و خطبهای خواند که در ضمن آن فرمود: ... خداوند هنگامی که کافران اهل کتاب با محمد(ص) به دشمنی پرداختند و حجت از او خواستند، فرمود: «بگو بیایید فرزندانمان و فرزندانتان، زنانمان و زنانتان، جانهایمان و جانهایتان را بخوانیم، سپس مباهله کنیم». رسول خدا (ص) از جانها، پدرم، از فرزندان، من و برادرم حسین و از زنان مادرمان فاطمه را از میان تمام مردم با خود همراه برد. ماییم خاندان، گوشت، خون و جان پیامبر، ما از او هستیم و او از ماست. در جای دیگر از تاریخ، از پیامبر اسلام(ص) روایت است که آن حضرت خشنودی فاطمه(س) را خشنودی خداوند متعال میدانست. عَن ابن عباس، عن النبیِ (ص) [انه] قالَ: انّ فاطمهَ شجنهٌ منی یوذینی ما آذاها و یَسرُّنی ما یسرّها، و انَّ الله تبارکَ و تعالی لَیغضبُ لغضبِ فاطمهَ و یرضی لرضاها (ع). از ابنعباس نقل شده، که پیامبر گرامی(ص) فرمود: فاطمه عضوی از من است. مرا آزار میرساند، هر آنچه او را آزرده ساخته و شادم میسازد، آنچه او را شادمان کند. همانا خدای تبارک و تعالی از خشم فاطمه خشمگین و از خشنودی او خشنود میگردد.خلاصه اینکه فاطمه قلب پیامبر بود زیرا روزی رسول خدا(ص) در حالیکه دست فاطمه(س) را گرفته بود از منزل بیرون آمد و فرمود: هر که این بانو را میشناسد، که او را میشناسد و هر که او را نمیشناسد بداند، که او فاطمه دختر محمد(ص) است. او پاره تن و قلب میان سینه من است. هرکه او را بیازارد مرا آزرده و هرکه مرا آزرده سازد، خدای بزرگ را آزار رسانده است.با این تفاسیر، آیا شیعیان و دوستداران اهل بیت(ع) نبایستی اهتمام ویژهای نسبت به پیروی از خصوصیات اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی آن سُلاله پیامبر داشته باشند؟ خوشبختانه زنان مسلمان ایران در اقصا نقاط کشور نسبت به رهنمودهای ائمه اطهار و نیز دُخت گرامی پیامبر اسلام اهتمام تام میورزند و سعی میکنند با برگزاری آیینها و مراسم خاص، به گونهای پاسداشت راه اهل بیت باشند و هم از شفاعت آنان بهرهمند گردند. این امر در سراسر میهن اسلامی با آیینها و مراسم خاص برگزار میگردد که همگی به نوعی بهره جستن از فرمایشات انبیا و اهل بیت نبوت است. در سراسر کشور اینگونه آیین و مراسم همراه با نذر و نیاز برگزار میگردد. یعنی در پس هر یک نذری نهان است، که زن مسلمان را وا میدارد تا با برگزاری مراسم خاص و منسوب به حضرت فاطمه(س) حاجات و نیازهای خود را به نحو ممکن برآورده سازد اما در فرهنگ فارسی نذر و نیاز به گونههای متفاوت تعریف شده است، که ابتدا به مواردی نیز اشاره میگردد: «نذر آن است که انسان بر خود واجب کند که کار خیری را برای خدا به جا آورد و یا کاری را که نکردن آن بهتر است را برای خدا ترک نماید.»نذر کردن یک سنت قدیمی و پیمان دوسویه است، که به نیت ادای حاجتها و تقرب به خداوند در میان مردم رواج بسیاری دارد. در تمام آیینها، نذر نوعی بیعت و عهد با خدایی خاص یا با خدایان است، که شخص خواستهای دارد یا به صرف رضایت خدا یا خدایان عمل را انجام میدهد که یکی از این اعمال انداختن سفرههای نذری است. غذاهایی که در این سفره نذری وجود دارد همگی جنبهای نمادین است و باور بر آن است که در هنگام صرف آنها، استحالهای کیمیایی رخ دهد و غذای مادی تبدیل به انرژی مافوق میشود و جنبهای تبرک یافته و حتی قدرت شفای درد پیدا میکند.سفرههای نذری یکی از زیباترین آیینهای ملی ـ مذهبی و اعتقادی است که شامل دو بخش عمده میباشد:الف: سفرههایی که جنبه آیینی و ملی دارند. مانند سفره هفتسین و دیگر، سفرهای که اکثر ایرانیان هنگام عقد در پای آن مینشینند که شامل موارد زیر میباشد؛ گردو، فندق، بادام، عسل، سکه، اسفند، نان، پنیر، سبزی، آب، قرآن، جانماز، میوه، نبات، شمع، گل، آینه و شمعدان، تخممرغ، نقل، نبات، شیرینی و کله قند.ب: سفرههای نذری شیعیان: این سفرهها معمولاً در استانهای مختلف به صورت گوناگون نذر و گسترده میشوند و طبعاً در ارتباط با اوضاع طبیعی و جغرافیایی و همچنین خرده فرهنگها و سلیقههای مختلف میباشند که از این جمله سفرهها؛ حضرت ابوالفضل، حضرت رقیه، امام حسین(ع)، امام حسن(ع)، حضرت خضر و سفره حضرت فاطمه(س) میباشد.اما در قرآن کریم نیز آیات (٢٧ سوره مبارکه بقره، ٧ سوره مبارکه رعد، ٣٥ سوره مبارکه آل عمران و ٢٦ سوره مبارکه مریم ) کاملاً به نذر (کلمه نذر) اشاره گردیده است و مهمترین مسائلی که در این آیات درباره نذر، به آنها پرداخته شده عبارتند از: خداوند به کمیت و کیفیت نذرها هرچند هم اندک است آگاه است. پاداش الهی به نذرهای بندگان، هرچند هم که اندک باشد تعلق میگیرد.یکی از نظریهپردازان عاطفهگرا به نام مالینوفسکی معتقد است، که اعتقاد به مشیت الهی شامل اعتقاد به وجود قدرتهایی است که دلسوز انسانها هستند و میتوانند آنها را در زندگی یاریی کنند که یک چنین باورهایی ظرفیت انسان را در هنگام کنش موثر در برابر مشکلات بالا میبرند. یکی از کارکردهای مهم سفرههای نذری همبستگی و وفاق در بین زنان میباشد. زیرا کارها در این مراسم به صورت گروهی انجام میپذیرد. اگر زنی مشکل داشته باشد همه در حل آن مشکل خود را مسٸول میدانند. صاحب نذر نه تنها از ادای نذر خود اظهار رضایت میکند، بلکه از این که توانسته گروهی از زنان را گرد هم جمع کند و باعث انسجام و گرهگشایی احتمالی مشکل آنان در آینده شود، احساس شادمانی میکند.حضرت فاطمه الزهرا(س) نزد عامه مردم ایران به «امالنبی» معروف است. زنان ایرانی برای این بانوی بزرگوار ارزش زیادی قائلند و برای برآورده شدن آرزوها و حاجتها و سامان گرفتن کارها به او توسل میجویند و طلب یاری و مرادخواهی میکنند. توسل به حضرت فاطمه(س) معمولاً از طریق نذر و دادن نذرهایی مانند انداختن سفره به همراه خطبهخوانی آن حضرت، پختن آش و حلوای نذری و خیرات کردن خرما در راه خدا و به نام ایشان صورت میپذیرد.در نواحی مرکزی ایران، تهران، خراسان، یزد و کردستان آیین و مراسمی که به نوعی مرتبط با این آیین (خطبهخوانی) میباشد، برگزار میگردد که مهمترین و عمدهترین آن سفرهاندازی است. سفرهاندازی علاوه بر حفظ و صیانت مواریث فرهنگی ـ مذهبی، ضامن بقای خانواده مسلمان و معتقدان به اهل بیت(ع) گردیده است. هرچند آنچنان که شایسته و بایسته بوده، آیین خطبهخوانی رایج و مرسوم نبوده که با هر سفرهاندازی نیز برگزار و ایراد گردد. اما در گوشه و کنار ایران به همراه سفره حضرت زهرا (س) گاها برگزار گردید و میگردد. انداختن سفره حضرت فاطمه(س) معمولاً زمان معین و مشخصی ندارد و آن را در هر روز از سال و در هر موقع از روز میتوان انداخت. در خراسان، یزد، سمنان و اراک این مراسم روزهای سهشنبه، تهران سهشنبه و چهارشنبه و در سایر نقاط جمعه و نیز ایام دهه فاطمیه این سفره را میاندازند.در خراسان (مشهد) و مناطقی از کردستان (بیجار) آیین خطبهخوانی هم به تنهایی و نیز در اکثر موارد به همراه سفرهاندازی صورت میپذیرد، منتهی به علت متن و مفهوم ثقیل خطبه حضرت زهرا(س)، زنان مومنه از آن فقط مفهومی را بیان میکردند که بیشتر در جهت حفظ همبستگی جامعه و خانواده بود و رمزی برای بقا خانواده از دیدگاه حضرت فاطمه(س) که در خطبه تاریخشاش اشاره نموده است. سفره حضرت فاطمه(س) یک سفره پارچهای سفید است که در میان اتاقی در خانه میگسترند و اسباب و خوراکیها را روی آن میچینند.خوراکیهای نذری را صاحب سفره، خود به تنهایی یا با مشارکت زنان حاجتمند و نذردار دیگر فراهم میکند. مشارکت مردم در انداختن سفره به اینگونه است که هرکس هر نوع خوراکی را که نذر کرده است، تهیه میکند و به صاحب سفره میدهد که در سفرهاش بگذارد. یکی از شرایط بنیادی در آیین سفرههای نذری به خصوص سفره حضرت زهرا(س) حلال بودن اسباب و خوراکیهای سفره و پولی که این اسباب و خوراکیها با آن فراهم میشود، میباشد.همچنین پاکیزگی و مطهربودن زنان شرکت کننده در پای سفره نذری است. برخی نیز برای فراهم کردن مواد خوراکیهای نذری سفره، دوشیزگان نابالغی را که فاطمه نامیده میشوند و در پندار عامه پاک و معصوم انگاشته میشوند، برمیگزینند. از آداب سفره حضرت زهرا(س) نماز و دعاست که نماز سفره، دو رکعت نماز حاجت است که آن را صاحب سفره و زنانب که حاجت دارند روی سجاده و در پای سفره میخوانند. زنان به هنگام نیت کردن، حضرت فاطمه را به دستهای برید فرزندش ابوالفضل العباس (ع) قسم میدهند، که حاجتشان را برآورده کند. اما نحوه برگزاری سفرهاندازی که بعضاً خطبهخوانی در کنار آن صورت میپذیرد، در جای جای ایران تقریباً متفاوت از همه است لکن محتوا و خواستههای همگان یکسان و واحد است.یکی از این مراسمها به این شکل است، که صاحب سفره برای اینکه بتواند سفرهای فاطمی بیندازد، سعی مینماید به در خانههایی که یکی از اعضا آن خانه نامش (علی، حسن، حسین، محمد و فاطمه) باشد برود و مقداری آرد، نخود، عدس و گاها پول نقد بگیرد و با آن پول سایر ملزومات همانند؛ شیرینی، شمع، نمک، مهر و تسبیح تهیه نماید.سفره که معمولاً پارچهای سفید رنگ است، داخل اتاق میگسترند و اقلام ذکر شده را در آن میچینند. همسایگان و مدعوین به همراه روضهخوان که معمولا یک زن مومنه و آشنا به احادیث و خطابه است شروع به تعریف و تمجید در شان و منزلت اهل بیت(ع) و بهخصوص حضرت فاطمه زهرا(س) میکند. گاهی اگر آن زن از سواد قرآنی کامل برخوردار باشد، نکاتی از خطبه حضرت زهرا(س) را میخواند و سپس با ترجمهای ساده و روان محتوا و مفهوم آنرا برای مدعوین گرد سفره بیان مینماید. گاه هم در این چنین سفرهای نذری فقط به بیانات فارسی از متن خطبه حضرت زهرا بسنده میشود که البته مطالب بیان شده دستورات و فرمایشات دخت نبی اکرم است که بر شنونده تاثیرگذار و مسرت بخش میباشد.در پایان مراسم سفرهاندازی و نیز خطبهخوانی، صاحب سفره با استفاده از حبوبات و مایحتاجی که جمعآوری کرده، آشی طبخ مینماید و آنرا بین حضار و نیز همسایگان تقسیم میکند. هرکس به نیت شفا و نیز برآوردن حاجات خود آش را تناول میکند و همگان بر آن عقیدهاند که فاطمه زهرا(س) شفاعت آنها را خواهد کرد و حاجتشان برآورده خواهد گردید.اما نوع دیگر سفرهاندازی حضرت فاطمه(س)، که گاهاً به همراه آن خطبهخوانی صورت میپذیرد به این شکل و شرح میباشد. زنان حاجتمند و کسانیکه میخواهند سفرهای نذر نمایند، ابتدا به در هفت خانه میروند که بایستی نام یکی از اعضا آن خانواده حتما «فاطمه» باشد، فاطمه آن خانه مقداری آرد را داخل ظرفی میریزد تا تحویل صاحب سفره بدهد، او قبل از اینکه آنها را تحویل بدهد، پنجه خود را روی آرد قرار میدهد به نحوی که اثر آن کاملاً نمایان گردد. صاحب سفره این عمل را در هفت خانه میبیند و به اصطلاح به هفت خوان سرمیزند و آراء را دریافت مینماید، آردها را روی سفرهای سفید رنگ قرار میدهند، سپس صاحب سفره به دنبال زنی مومن و خداجوی میرود تا بیاید آرد را الک نماید، آرد را الک میکنند و بهصورت انباشته درمیآورند، سپس ظرفی مسین همانند دیگ یا تغار روی آرد قرار میدهند و در اتاق را می بندند تا فردای آن روز که مراسم میخواهد برگزار گردد.البته ناگفته نماند به گرد سفره آرد اشیایی همانند؛ کاسه آب، قرآن، آینه، سُرمه دان، شمع یا چراغ روشن، بشقاب، شیرینی، حلوا، خرما، مهر و تسبیح قرار میدهند تا فردای آن روز سفره از هر جهت آماده باشند.صبح روز بعد تعدادی از زنان گردهم میآیند و به اتفاق صاحب سفره و روضهخوان (زن مومنه) وارد اتاق میشوند و ظرف روی آردها را برمیدارند، چنانچه نشانهای از «عصا» «تسبیح»، «پنج انگشت» روی آردها مشاهده کنند، آن را به فال نیک گرفته و هرکس به نیت تبرک اندکی از آرد را میل میکند و از بقیه آرد کاچی و نیز نان طبخ مینمایند. زنان حاضر با استفاده از سرمهدان چشمان خود را سرمه میکشند و به آینه، قرآن و آب نگاه میکنند و شیرینی بین همدیگر تقسیم مینمایند و به نوعی شادی و جشن میگیرند، زیرا خوشحالند از اینکه به باورشان حضرت فاطمه (س) نظری بر سفره انداخته است و همان اثر عصا و پنجه دست را نشانهای دال بر ادعای خود میدانند.بعد از اینکه کاچی و نانها آماده شد، مجدد سفره را گسترانده و اقلامی همانند نان (١٢ عدد)، شمع (١٢ عدد) به نیت ١٢ امام و نیز آجیل مشکلگشا روی سفره میچینند. ابتدا صاحب سفره از دو دختر که نامادری داشته باشند میخواهد به همراه سایر مدعوین گرد سفره بنشینند. بعد به هرکدام از آنها یک کاسه کاچی و یک کاسه خالی میدهد. روضهخوان و یا هرکس که قصههای با مضمون پاکی بلد باشد تعریف میکند و آن دو دختر کاچیها را به کاسه خالی میریزند و پیوسته نیز میگویند: «بله راسته»، این عمل تا موقعی که قصه تمام شود، ادامه مییابد. بدین گونه نذر و نیاز میکردند و حاجت خود را به واسطه حضرت فاطمه(س) از خداوند طلب میکردند. آیین و مراسم سفرهاندازی، در همه جای ایران با حواشی مختلف برگزار میگردد، اما خطبهخوانی تقریباً بهصورت همگانی نیست و فقط در مناطقی که افرادی دارای علم قرآنی بودند و نیز به احادیث اهل بیت(ع) و ائمه اطهار آشنا بودند، صورت میگرفت. زیرا متن عربی خطبه بسیار سنگین و تقریبا برای همهکس قابل فهم نیست، لذا بیان و تفسیر از متن خطبه بایستی توسط یک فرد مطلع صورت میگرفت اما در بین روضهخوانی سفرههای نذری که معمولاً ابتدا یا انتها صورت میگیرد، همه روضهخوانان و مداحان اشارهای به معنا و مفاهیم خطبه مینمایند، که همان دلنگرانیها و رهنمودهای حضرت فاطمه(س) میباشد. مفاهیمی همچون پیروی از اهل بیت(ع) و نیز الگو قرار دادن خصوصیات اخلاقی حضرت فاطمه زهرا (س) بیان میگردد. هرچند تقریباً در سرتاسر ایران سفرهاندازی فقط مخصوص بانوان است اما، خواندن خطبه مختص به بانوان تنها نیست زیرا این امر در مناطقی از شهرستان بیجار توسط مردان مومن و خداجو نیز صورت میپذیرد. همان طور که از متن و محتوای خطبه برمیآید، یکی از دغدغههای بانوی اسلام فاطمه کبری(س) اختلافات فکری و عقیدتی و فرقهای بود، که باعث اختلال در نظم جامعه و نیز موجب سلب امنیت و آسایش مردم آن روزگار گردیده بود. زیرا آن حضرت تسلط ستمکاران بر مال و ناموس مردم را نمیپذیرفت .بدین خاطر در این خطبه این موضوع (خلافت به حق علی(ع)) و خطرات و تبعات سوء مخالفت با امام منصوص را با بهترین و محکمترین بیان تذکر داد و به همه هشدار داد و از آیندههای پس از اختلاف، نزاع، جنگ و جدال خبر داد. این موارد همه بیان کننده دغدغه فکری آن حضرت بود که بر جامعه حاکم میشد و جامعه را از لحاظ اجتماعی، اقتصادی فرهنگی دگرگون میکرد.آیین و مراسم مربوط به حضرت زهرا(س) هر یک اشیا و ابزار خاص آن مراسم را میطلبد. اما، کُتب دُعا همانند مفاتیح و (یا خطبه آن حضرت)، شمع، نمک، مُهر و تسبیح از مهمترین ابزار و اشیا وابسته به مراسم خطبهخوانی و سفرههای نذری مرتبط با آن مراسم میباشد. گاهی بنا به نوع سفرهاندازی که حاجتمندان نذر میکنند، فقط تعداد تسبیح و مهر و کتاب دُعا مورد استفاده قرار میگیرد. در بعضی از آیینها و مراسم مربوط به حضرت زهرا (س) آرد گندم از مهمترین و اصلیترین اشیا مراسم است که در توصیف شرح داده شده است.از جمله مهمترین مکانهای وابسته به برگزاری آیین و مراسم خطبهخوانی منازل دوستداران آن حضرت میباشد. زنان مومن جامعه اسلامی سعی میکنند تا برکت عمل خود را در خانهشان داشته باشند. گاهی که افراد میخواهند تعداد بسیاری از زنان مومن و علاقمند به اهل بیت را به مراسم دعوت نمایند. سعی میکنند آنرا در مسجد، حسینیه و نیز فاطمیه محل برگزار کنند. اما در کشور ما منازل، مهمترین مکان برگزاری اینگونه مراسمها میباشد.منبع:مهر