عقیق: پرسش: روش امام حسن عسکری(ع) برای زمینه‌سازی غیبت امام عصر(عج) چگونه بود؟ پاسخ: شرایط زندگی حضرت عسکري(ع) و پدر بزرگوارش در سامرا مقدمه‌اي براي غيبت صاحب الزمان(عج)، بود تا شيعيان با آن مأنوس شده و منکر غيبت نشوند؛ چرا که اگر غيبت امام عصر(عج)، به صورت ناگهاني رخ مي‌داد، وضعيت بسيار سخت و غير قابل تحمّلي براي شيعيان به وجود مي‌آمد و چه بسا درک غيبت امام زمان(عج)، براي ياران و اصحاب خاص حضرت هم مشکل مي‌شد؛ تا چه رسد به مردم عادي که مدت‌هاي زيادي با امام و حجت خدا به‌طور مستقيم ارتباط برقرار مي‌کردند. در آن شرايط، حتي ممکن بود در اصل وجود حضرت مهدي(ع)، نيز شبهه ايجاد شود. طبيعي است که مردم و جامعه مي‌بايست آمادگي‌هاي لازم را برای غيبت امام مهدی(عج) می‌داشتند تا دچار سردرگمي و انحراف در دين نشوند. از اين رو، امام عسکري(ع)، با انجام اقداماتي حکيمانه، در مسير زمينه سازي و آماده کردن مردم براي پذيرش امر مهم غيبت امام دوازدهم قدم‌هاي بسيار مؤثري برداشتند؛ که در اين نوشتار به آن مي‌پردازيم. اول. خبر دادن از غيبت از جمله اقدامات مهم امام حسن عسکري(ع)، در زمينه سازي غيبت امام زمان (عج)، طرح پيشاپيش مسئلة غيبت بود. ايشان در موارد متعددي، غيبت فرزندشان را که جانشين پس از خودشان محسوب مي‌شد، خبر دادند و اينگونه مردم و جامعه را براي پذيرش غيبت آماده کردند. علي بن همام نيز از محمد بن عثمان عمري و او از پدرش نقل کرده است: من نزد امام عسکري(ع) بودم که از آن حضرت درباره خبري که از پدران بزرگوارش روايت شده است، مبني بر اين که: زمين از حجت الهي تا روز قيامت خالي نمي‌ماند و کسي که بميرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهليت در گذشته است، پرسيدند. ايشان فرمود: «اين سخنان، حق است؛ همچنان که روز روشن، حقيقت دارد». گفتند: اي فرزند رسول خدا! حجت و امام پس از شما کيست؟ فرمود: «فرزندم محمد؛ او امام و حجت پس از من است هر که بميرد و او را نشناسد به مرگ جاهليت درگذشته است. آگاه باشيد که براي او غيبتي است که نادانان در آن سرگردان شوند، مبطلان در آن هلاک گردند و کساني که براي آن، وقت، معيّن کنند، دروغ گويند. سپس خروج مي‌کند و گويا به پرچم‌هاي سپيدي مي‌نگرم که بر بالاي سر او در نجف و کوفه در اهتراز است» (کمال الدين و تمام النعمة، ج2، ص118). دوم. ارتباط حداقلي با شيعيان به گفته مسعودي، امام حتي براي شيعيان خود ظاهر نمي‌شد و از پشت پرده، با آنان سخن مي‌گفت.(با خورشيد سامرا). امام عسکري(ع) به‌دلیل اینکه در پادگان نظامي سامراء، تحت کنترل شديد حکام عباسي بودند، غالباً با شيعيان فاصله داشتند و امور و ارتباطات ايشان از طريق مکاتبات و توقيعات و وکلا بود؛ مثلاً از طريق مکاتبه به سؤالات شيعيان پاسخ مي‌دادند. (تاريخ عصر غيبت، ص168). بنابراين، مي‌توان ارتباط مخفيانه و پنهاني امام با شيعيان را از تمهيدات مؤثر ايشان در زمينه سازي غيبت امام عصر(ع)، دانست. سوم. تقويت سازمان وکالت اقدام ديگر امام حسن عسکري(ع)، براي زمينه سازي غيبت، ايجاد سازمان وکالت و تقويت آن بود. اين نهاد در عصر امام صادق(ع)، تشکيل شد. با فعاليت‌هاي مختلف و با نظارت امامان معصوم(ع) کار خود را آغاز کرد و به تدريج تا زمان امام حسن عسکري(ع)، شکل منسجم نظام‌مندي به خود گرفت. لزوم ارتباط بين رهبري و پيروان، خفقان حکومت عباسي و لزوم حفظ شيعيان و مکتب توسط امام و آماده سازي شيعيان براي عصر غيبت از دلایل تشکیل سازمان وکالت بود. هر چند وجود خفقان را نمي‌توان علت اصلي تشکيل نهاد وکالت دانست، ولي بطور قطع، اين مسئله، علت تشديد فعاليت اين نهاد و گسترش و توسعه آن بوده است. (تاريخ عصر غيبت، ص139). بدون ترديد، يکي از وجوه روي آوري ائمه(ع)، به تشکيل اين نهاد، آماده سازي شيعيان براي پذيرش وضعيت جديد در عصر غيبت بود؛ عصري که شيعه در آن جز از طريق سفرا و وکلاي امام، امکان ارتباط با ايشان را نداشت. با توجه به همين حقيقت بود که هرچه شيعه به عصر غيبت نزديک‌تر مي‌شد، راه ارتباط مستقيم او با امام نيز محدودتر مي‌گشت و در مقابل، نهاد وکالت نيز تقويت مي‌شد؛ تا حدي که در زمان امامين عسکريین غالب ارتباطات شيعه با اين دو امام بزرگوار، از راه مکاتبه و يا وکلا و نمايندگان، صورت مي‌گرفت. از اين رو، مي‌توان گفت که حداقل در عصر دو امام هادي و عسکري(ع)، تقويت نهاد وکالت به خاطر تمهيد و زمينه چيني براي ورود شيعه به عصر غيبت بوده است. (تاريخ عصر غيبت، ص 141).وکلا به عنوان رابطين امام در شهر‌هاي مختلف به پرسش‌هاي شرعي، کلامي و اعتقادي مردم پاسخ مي‌دادند مکاتبات و نامه‌ها را به محضر امام مي‌رساندند و پاسخ‌هاي شفاهي را دريافت مي‌کردند. (تاريخ عصر غيبت، ص46-147). با وجود اين، امام عسکري(ع)، کارهاي انجام شده توسط وکلا را زير نظر داشتند و به هيچ عنوان از اعمال آنها غافل نبودند و بدين سان، فرهنگ باور به امام غايب و رجوع به نائبان را در ميان شیعه، نهادينه فرمودند.