آیت‌الله ری‌شهری پاسخ می‌دهد
در قرآن نعمت مانند رحمت الهی چهار معنا دارد؛ عام ظاهری، عام باطنی، خاص ظاهری، خاص باطنی. رحمت خاص مظاهر رحمت رحیمیه و رحمت عام مظاهر رحمت رحمانیه الهی است که در آخرین آیه سوره مبارکه «حمد» از خدا می‌خواهیم نعمتهای خاص خود را به ما عطا کند.
عقیق:جلسه درس تفسیر قرآن آیت‌الله «محمدی ری‌شهری» پنج‌شنبه هر هفته پس از فریضه نماز مغرب و عشا در مصلای بزرگ ری برگزار می‌شود که در جلسه هفته گذشته، این مفسر قرآن کریم به تفسیر آخرین آیه سوره مبارکه «حمد» پرداخت که بخشی از آن در ادامه می‌آید:
ادامه بحث در تبیین و تفسیر سوره مبارکه فاتحه الکتاب؛ سوره‌ای که همه بیش از همه سور قرآن با آن سر و کار داریم.
در جلسات گذشته 6 آیه از آیات نورانی این سوره را تفسیر کردیم که در این جلسه تفسیر آیه پایانی این سوره است.
«صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ غَیرِ المَغضُوبِ عَلَیهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ»(حمد/7)
در آیه قبل از خداوند منان این درخواست را داریم که «اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ؛ خدایا ما را به راه راست هدایت کن». اما راه راست کدام راه است؟ آیه هفتم پاسخ این سؤال است.
«صراط مستقیم» صراط کسانی است که خدا به آنها نعمت داده نه آنها که مورد خشم خدا قرار گرفته‌اند و نه گمراهان.
برای تفسیر این آیه چند مطلب باید روشن شود.
مطلب اول اینکه مقصود از نعمت چیست؟ «أَنعَمتَ عَلَیهِمْ» یعنی چه نعمتی است؟ مطلب دوم این است که کسانی که خدا به آنها نعمت داده چه کسانی هستند؟ «الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ» چه کسانی هستند که ما از خدا می‌خواهیم خدا ما را در راه آنها هدایت کند. مطلب سوم اینکه «المَغضُوبِ عَلَیهِمْ» چه کسانی هستند که از خدا می‌خواهیم در مسیر آنها قرار نگیریم و مطلب بعدی اینکه گمراهان چه کسانی هستند؟
برای تفسیر این آیه پاسخ به این‌ها ضروری است.
واژه شناسی «نعمت»
مطلب را از واژه‌شناسی نعمت آغاز می‌کنیم.
نعمت از نظر لغوی
سه نکته در مفهوم کلمه «نعمت» از نظر لغوی مورد توجه است.
1- نرمی و لطافت و سازگاری با طبع؛ اگر چیز خوبی به انسان رسید و انسان از آن خوشش نیامد نعمت نیست.
2- فراوانی و کثرت؛ اگر چیزی کم باشد هم نعمت نیست.
3- شعور دریافت‌کننده نعمت.
نعمت از منظر قرآن
در قرآن واژه‌های برگرفته از ریشه نعمت 89 بار تکرار شده است اما نعمتهای الهی از منظر قرآن چیست؟
نعمتهای الهی برخاسته از رحمت بی‌کران خداست. نعمت خدا یعنی رحمت‌هایی که تحقق پیدا کرده است. هرچه از رحمت عام یا خاص الهی تحقق یابد، نعمت است.
همانطور که خدا رحمت عام و خاص دارد، نعمت عام و خاص هم دارد.
از نظر قرآن نعمتهای الهی قابل شمارش نیست. خداوند در آیه 20 سوره مبارکه «لقمان» می‌فرماید: «أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُم مَّا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً؛ آیا ندانستهاید که خدا آنچه را که در آسمان‌ها و آنچه را که در زمین است مسخر شما ساخته و نعمت‌هاى ظاهر و باطن خود را بر شما تمام کرده است».
خداوند آسمان و زمین و نعمتهای آشکار و پنهان خود را به طور فراوان در اختیار انسان قرار داد. «وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَةَ اللّهِ لاَ تُحْصُوهَا إِنَّ اللّهَ لَغَفُورٌ رَّحِیمٌ؛ و اگر نعمت[هاى] خدا را شماره کنید آن را نمىتوانید بشمارید قطعا خدا آمرزنده مهربان است». (نحل/18) و «وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللّهِ لاَ تُحْصُوهَا؛ اگر نعمت خدا را شماره کنید نمىتوانید آن را به شمار درآورید».(ابراهیم/ 34)
هر یک از این آیات الهی به نعمتهای بی‌شماری که برای رشد و تکامل مادی و معنوی انسان مورد نیاز است و خدا در جهان طبیعت در اختیار انسان قرار داده است، اشاره می‌کند.
انواع نعمتهای الهی
در قرآن نعمت مانند رحمت الهی است. رحمت خدا چهار معنا دارد؛ عام ظاهری، عام باطنی، خاص ظاهری، خاص باطنی.
نعمتهای عام ظاهری نعمتهای است که همه مردم از آن بهره‌مند هستند و همه آنها را می‌بینند. نعمتهای عام ظاهری در واقع است که همه انسان‌ها از آن برخوردارند.
خداوند یک رحمت عام و یک رحمت خاص دارد. رحمت عام خداوند «إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِیمٌ» که همه استفاده می‌کنند و یک رحمت خاص دارد «بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَّحِیمٌ».
رحمت خاص را رحمت رحیمیه و رحمت عام را رحمت رحمانیه می‌گویند؛ مثل این آیه که رحمت رحمانیه خداوند است «مَا یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلَا مُمْسِکَ لَهَا؛ هر رحمتى را که خدا براى مردم گشاید بازدارندهاى براى آن نیست»(فاطر/2).
«یَا أَیُّهَا النَّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَیْرُ اللَّهِ یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ؛ اى مردم نعمتخدا را بر خود یاد کنید آیا غیر از خدا آفریدگارى است که شما را از آسمان و زمین روزى دهد خدایى جز او نیست پس چگونه [از حق] انحراف مىیابید». (فاطر/3) خداوند انواع امکانات آسمانی و زمینی را برای زندگی انسان فراهم کرده است «یرزقکم» فقط نان نیست انواع نیازهای و روزی انسان از زمان و زمین در اختیار اوست. انواع معادن، گیاهان نعمتهای عام الهی است. حالا انسان همه این نعمت‌ها را می‌بیند اما خالقش را نبیند!
روایتی از امام صادق است که می‌فرماید: «اِنس باید از خودش خجالت بکشد اگر رزق خدا را بخورد اما خالق خود را نشناسد». پناه بر خدا اگر انسان یک عمر در خانه خدا زندگی کند و از نعمتهای الهی بخورد اما خدا را نشناسد.
نعمتهای ظاهری و باطنی
حالا باید ببینیم نعمتهای ظاهری و باطنی خدا چیست؟
همه از نعممت‌های عام خدا استفاده می‌کنند اما «صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ» باید کسانی باشند که از نعکت‌های باطنی استفاده می‌کنند. نعمتهای عام باطنی خدا مظاهر رحمت رحمانیه الهی است که همه انسان‌ها به گونه‌ای نامحسوس از آنها برخوردارند.
خدا دو جور نعمت باطنی دارد؛ نعمت باطنی عام و نعمت باطنی خاص. نعمت باطنی خدا هم دو جور است، نعمتهای باطنیه‌ای که ریشه در رحمت رحمانیه دارند و نعمتهای باطنیه‌ای که ریشه در رحمت رحیمیه دارند.
رحمت رحمانیه باطنی خدا لطف‌هایی است که به همه مردم می‌دهد. پیامبر(ص) فرمودند: «من لم یر لله عزوجل علیه نعمة الا فى مطعم او مشرب او ملبس فقد قصر عمله و دنا عذابه؛ کسى که نعمت‌هاى خدا را درباره خودش جز بر خوردنى و نوشیدنى و پوشیدنى نمى‌داند اعمالش در دنیا نارسا و کوتاه است و عذابى که دامن‌گیرش خواهد شد بسیار نزدیک است». (کافی/ جلد 2/ صفحه216)
خدا نعمت باطنی هم دارد که نعمت فطرت خداشناسی است. همه ما سرشت خداشناسی و دوست‌داشتن خوبی‌ها داریم «فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا» انسان از خوبی خوشش می‌آید و از بدی متنفر است.
فطرت همه فطرت توحیدی است. «صِبْغَةَ اللّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدونَ؛ این است نگارگرى الهى و کیستخوشنگارتر از خدا و ما او را پرستندگانیم» (بقره/138) خدا قلب همه ما را با شناخت خود رنگ‌آمیزی کرده است. اگر فطرت خداشناسی نبود هیچ کسی نمی‌تواند خدا را بشناسد. اگر کسی تحت تعلیم بد قرار بگیرد فطرت انسان را به سوی خدا هدایت می‌کند.
نعمت باطنی نعمت‌هایی است که خدا به همه عنایت کرده؛ فطرت توحیدی و ولایت را خدا به همه داده است اما برخی منحرف می‌شوند.
در جلسه بعد توضیح می‌دهیم که آیا این نعمت باطنی «أَنعَمتَ عَلَیهِمْ» همین نعمت است یا نعمتی بالاتر؟ که متوجه می‌شویم که نعمت بالاتری است.
منبع:فارس