زندگانی امام دهم (ع) در ابعاد فردی و اجتماعی دارای چه ویژگی‌هایی است و این ویژگی‌ها چه فرصتهایی را برای هدایت فکری فرهنگی جامعه فراهم کرده است؟
- زندگی امام دهم (ع) هم از بعد فردی و شخصی و هم از بعد اجتماعی قابل بررسی است؛ زندگی فردی ایشان مانند سایر ائمه (ع) در کمال صداقت، پاکی، عبادت و خدمت به خلق گذشته است، به عنوان مثال نمازهای شب ایشان، رکوع و سجود ایشان، انس با خداوند و... بین شیعه و اهل سنت مقام برجسته حضرت (ع) را نشان می‌داد.
به گونه‌ای که ابن کثیر در کتاب «البدایه و النهایه» جلد ۱۱، صفحه ۱۵می گوید: علی النقی (ع) عابدی وارسته و زاهد بودند.
ابن عباد حنبلی هم می‌گوید: علی النقی (ع) هم فقیه بودند هم امام و پیشوای مردم و نیز اهل عبادت بودند.
بنابراین، ایشان در زندگی فردی از نظر پاکی و امانتداری و عبادت در زمان خود سر‌شناس و شهره عام و خاص بودند و پیروان همه مذاهب و حتی ادیان دیگر، ایشان را به دیده بنده‌ای عابد و زاهد می‌نگریستند، ایشان آن قدر مورد توجه بودند که همه اقشار، آن حضرت (ع) را باب حوائج الی ا... می‌دانستند و به وقت گرفتاری با توسل به ایشان و شفیع قرار دادنشان در پیشگاه خدا یا نذر برای ایشان، به حاجت خود می‌رسیدند، به گونه‌ای که حتی مادر متوکل عباسی برای شفای او مقداری درهم و دینار نذر امام دهم (ع) می‌کند.
یا داستان مرد اهل کتاب که متوکل او را احضار می‌کند و او از ترس جان هدیه‌ای برای امام (ع) نذر می‌کند، این یعنی قرب ایشان تا جایی بود که مردم به آن واقف شده و دوست و دشمن، مسلمان و غیرمسلمان با تمسک به این مقام به حاجات خود می‌رسیدند.
اما درباره زندگانی اجتماعی امام دهم (ع) باید گفت آن حضرت (ع) در عصر خلفای عباسی می‌زیستند و چون آنها طبق روایات انتظار ظهور امام عصر (عج) را داشتند، سعی می‌کردند پدران ایشان را کنترل کنند تا فرزندی نداشته باشند، همچنین ارتباط امام (ع) را با مردم قطع کنند،بنابراین امام دهم (ع) که در ۱۱ سالگی به امامت رسیدند و مدت عمرشان بنابر مشهور ۴۲ سال بوده است و ۳۳ سال عهده دار امامت شیعیان بودند با خلفای مختلفی هم عصر بودند و در نهایت خلفا به این نتیجه رسیدند که باید ایشان را از مدینه به سامرا به عنوان پایگاهی نظامی منتقل کنند تا آن حضرت را زیر نظر داشته و ارتباطشان را با مردم در بلاد اسلامی قطع کنند؛ اما ایشان با کمال تدبیر با شیعیان در مناطق مختلف اسلام بویژه قم و ری ارتباط داشتند و با آنها نامه نگاری می‌کردند و نامه‌های شیعیان با روش تقیه به ایشان می‌رسید و آن حضرت در شهرهای مختلف نماینده داشتند، از جمله در ری حضرت عبدالعظیم (ع) و راویان بسیاری از ایشان روایت نقل کرده‌اند بویژه در باب زیارت.
در باب زیارت، کدام یک از زیارات از امام دهم شیعیان به عنوان میراثی ماندگار بر جای مانده است؟
- زیارت جامعه کبیره و زیارت ایشان در روز غدیر از امیرالمومنین (ع) که در مفاتیح الجنان و بحارالانوار و دیگر کتابهای معتبر آمده است. ایشان در زیارت جامعه اوصاف امامت را تبیین و امام‌شناسی شیعه را تقویت می‌کنند و زیارت روز غدیر ایشان زیارتی است استدلالی با استفاده از آیات قرآن و روایات نبوی و مسلمات تاریخی در فضایل امیرالمومنین (ع) و خلافت بلافصل ایشان که توصیه می‌شود در روز غدیر این زیارت همراه با تدبر خوانده شود.
بنابراین ایشان مردم را هدایت کرده و با گروه‌هایی که بنی عباس تقویت می‌کرده یا خود شکل گرفته بودند مثل واقفیه و غلات با منطق برخورد می‌کردند و شبهات را رد کرده و شیعه را از تحریف عقاید مصون می‌داشتند.
در زندگانی هر یک از اهل بیت (ع) نقطه عطفی را شاهد هستیم، به عنوان مثال صلح امام مجتبی (ع) یا قیام سیدالشهداء (ع) و نهضت علمی امام ششم (ع) و... بفرمایید نقطه عطف دوران امامت امام دهم (ع) چیست؟
- یکی رهبری تقیه گونه ایشان یعنی هدایت فکری معنوی جامعه همراه با پوشش که مقدمه‌ای شد برای رهبری امام عصر (عج) در عصر غیبت و دیگری زیاراتی که از ایشان به ما رسیده است و در آنها ما را به مقام امامت و وظایف ما نسبت به آن حضرات (ع) آشنا می‌سازد که می‌توان این دو مورد را نقطه عطف و در واقع دستاورد دوران امامت ایشان دانست.
اگر زیاراتی را که فرمودید به عنوان میراث فکری و معنوی امام دهم (ع) در نظر بگیریم، این میراث چه مشکلی را از جامعه و مردم مرتفع می‌کند چه در دوران زندگانی آن حضرت، چه در طول تاریخ و چه امروز و در دوران کنونی؟ در واقع این زیارات با چه افق دیدی بیان شده‌اند؟
- امت و ملت تا امام و مقام و منزلت او را در نیابند نمی‌توانند آن طور که باید انجام وظیفه کنند. امام دهم(ع) در زیارت جامعه و زیارت امیرالمومنین (ع) در عید غدیر اوصاف امام، مقام امام و وظایف امت در مقابل امام را بیان کرده‌اند، زیرا برخی این شناخت دقیق همچون عصمت، قرب، واجب الاطاعه بودن، تبری و تولی را دقیق نمی‌دانستند، بلکه ائمه (ع) را علمایی پاک و زاهد می‌شناختند، اما با فراز به فراز زیارت جامعه کبیره مقام امام برای جامعه مشخص می‌شود و با فرازهای زیارت روز غدیر خلافت بلاواسطه امیرالمومنین (ع) و مقام ایشان به عنوان وصی پیامبر (ص) مشخص می‌شود.
چرا در مقایسه با دیگر ائمه (ع) بویژه امامان نخستین، امام دهم(ع) به نوعی در جامعه شیعی مظلوم واقع شده‌اند و گاه تصور می‌شود ارتباط جامعه با ایشان و امام یازدهم (ع) کمرنگ است؛ آیا این موضوع صحیح است؟
- یکی از علل آن است که از امامان پنجم و ششم(ع) به دلیل شرایط خاص سیاسی اجتماعی روایات بیشتری بر جای مانده و کتابهای تاریخی بیشتر به زندگانی آن حضرات (ع) پرداخته است و بزرگانی از اهل سنت شاگرد این دو امام بوده‌اند یا مسأله صلح در دوران امام دوم (ع) و قیام کربلا در زندگانی سیدالشهداء (ع) بیشتر جامعه را درگیر خود کرده است.
اما امامان دهم و یازدهم به واسطه حصر شدید، روایات به اندازه دیگر ائمه (ع) از آنها به ما نرسیده است، افزون بر این، سختگیری خلفا که اگر می‌فهمیدند کسی با این امامان (ع) در ارتباط است برخورد شدید می‌کردند، از این روست که در بیان شیعه می‌بینیم نه تنها امام زمان (عج) ناحیه خطاب می‌شوند، بلکه امامان دهم و یازدهم (ع) هم ناحیه خوانده می‌شوند و گفته می‌شود از ناحیه شنیدم و یا ناحیه نقل کرده است این یعنی امامی که شیعه او نمی‌توانسته نامشان را بر زبان آورد، با این شرایط باز هم امام دهم (ع) از نفوذی ویژه در میان مردم برخوردار بوده‌اند که توانستند اصحابی همچون حضرت عبدالعظیم (ع) را داشته باشند.
بنابراین، ظلم خلفای عباسی و تقیه‌ای که حضرت مجبور به انجام آن بودند از دلایل بظاهر کمرنگی این ارتباط است. تا جایی که در تحف العقول آمده است امام دهم (ع) فرمودند: «اگر من بگویم ترک کننده تقیه مانند ترک کننده نماز است راست گفته‌ام».
این یعنی اهمیت بالای تقیه که همسنگ نماز بیان شده است، بنابراین امامی که در دوران تقیه بوده و اصحاب و یاران را نیز توصیه به تقیه کرده است، طبیعتاً نامشان هم در کتب تاریخی کمتر آمده، البته کتب شیعه در این باره کوتاهی نکرده است. امروز هم قبر مطهر ایشان در سامرا در مهجوریت است.
منبع:قدس
211008