براي اين مكاتب كه مخلوطي از اصول اعتقادي و برنامه‌هاي عملي مي‌باشند. عناويني از قبيل آيين، دين، شريعت، مذهب، ملة، نحلة و امثال آنها در زبان‌هاي مختلف وضع گرديده كه در اينجا اولاً به معناي لغوي اين الفاظ مي‌پردازيم و بعد از آن وجه تمايز يا اشتراك آنها را در استعمالات اصطلاحي بيان مي‌كنيم:
2ـ شريعت در لغت عربي به محلّي گفته مي‌شود كه مردم از آنجا آب برمي‌دارند و معمولاً اين محل در كنار رودخانه‌ها و جوي آب مي‌باشد.(2)
4ـ مذهب كه يك كلمة عربي است از مادة «ذهاب» به معناي رفتن و مرور كردن بر وزن «مفعل» كه دلالت بر اسم مكان دارد اخذ شده است.(4) پس به معناي طريق و راه مي‌باشد.
6ـ نحلة در لغت به معناي عطيه، بخشش آمده و نيز يكي از معاني آن دعوا، ادّعا و نسبت دادن مي‌باشد.(7)
استعمالات و معاني اصطلاحي:اين كلمات و عباراتي كه معاني لغوي آنها ذكر شد در علم اديان و مذاهب استعمالات خاصي دارند كه به طور مختصر به آن اشاره مي‌شود:
كلمه آيين كه يك كلمة پهلوي است در حقيقت مترادف با كلمة دين مي‌باشد. و در اصطلاح علم اديان و مذاهب اين دو كلمه و عنوان بر تمام اديان الهي و غير الهي، اطلاق مي‌شود. بنابراين همان طوري‌كه بر اسلام هم دين اطلاق مي‌شود بر آيين نصرانيت، يهوديت، هندوئيسم و بوديسم نيز اطلاق اين دو عنوان جايز مي‌باشد و لذا علّامه طباطبايي مي‌فرمايد كه: دين عبارت است از مجموع اعتقادات نسبت به حقيقت انسان و جهان و مقررات متناسب با آن كه در مسير زندگي مورد عمل قرار مي‌گيرد.(8) و محتواي آن هرچه باشد، فرقي نمي‌كند.
چون دين از يك طرف از قرآن كريم و متون كتابهاي مقدس اديان الهي اخذ شده و از طرف ديگر يكي از معناهاي دين، خداپرستي مي‌باشد پس به خاطر وجود اين دو جهت تقدس، آن را در اديان الهي به كار مي‌برند.
بنابراين شريعت و ملة در اصطلاح علم اديان، كلمات مترادفي هستند كه فقط بر اديان الهي اطلاق شده و هر دوي آنها منشأ قرآني دارند.(13) پس از حيث استعمال اخص از كلمه دين و آيين هستند.
كلمة «نحلة» بر دين يا مذهبي اطلاق مي‌گردد كه كسي آن را
به خود بسته و نسبت داده باشد به عبارت ديگر، ديني كه از جانب خداي متعال نيامده
باشد، نحله ناميده مي‌شود.(14) پس اين عنوان اختصاص به ادياني مثل بوديسم، هندوئيسم،
بهائيت و ... دارد، بنابراين مي‌توانيم بگوئيم هندوئيسم يا شينتوئيسم يك نحله است
اما نمي‌توان گفت كه اسلام يا يهوديت نحله مي‌باشند.
كلمه و عنوان «مذهب» بر شعباتي اطلاق مي‌شود كه از دين انشعاب پيدا كرده باشند به عبارت ديگر مذهب زيرمجموعة دين است كه توسط پيروان يك دين در آن ايجاد مي‌شود مانند مذهب تسنن و مذهب تشيع در اسلام و مذهب ملكان و مذهب نسطوري در مسيحيت.(15) در علم اديان مذهب مترادف با فرقه مي‌باشد، لكن در جامعه اسلامي معمولاً مذهب در مورد انشعابات و دسته‌هاي فقهي بيشتر به كار مي‌رود مثل مذهب جعفري، مذهب حنبلي، مذهب حنفي، مذهب شافعي و مذهب مالكي، امّا فرقه در انشعابات و گروه‌هاي كلامي مورد استعمال بيشتري دارد: مثل فرقة اشاعره، فرقة معتزله، فرقة ماتريديه و فرقة وهابيت و امثال اينها و تقريباً اين دو كلمه در اين دو حوزه خاص تعيّن استعمالي پيدا كرده‌اند.
پی نوشت ها:
1. دهخدا، لغت‌نامه، و عميد، حسن، فرهنگ عميد، مادّة
آيين.
2. جوهري، اسماعيل بن حماد، صحاح، بيروت، دارالعلم،
چهارم،1407، ج3، ص1236. دهخدا مادّة شريعت.
3. دهخدا، مادّة دين.
4. صحاح جوهري، ج1، ص130.
5. ابن منظور، لسان العرب، بيروت، دار احياء التراث
الوي، اول، 1405، ج11، ص631.
6. دهخدا، ماده ملت.
7. لسان العرب، ص11، ص629.
8. طباطبايي، محمّدحسين، شيعه در اسلام، قم، انتشارات
دفتر تبليغات اسلامي، ص 3، بي‌تا.
9. دهخدا، مادة شريعت.
10. طريحي، فخرالدين، مجمع البحرين، نشر الثقافة الاسلاميه،
دوم،1407 ق، ج2، ص500، و زبيدي، محمّد مرتضي، تاج‌العروس، بيروت، مكتبة الحيات،
ج5، ص394.
11. جوهري، صحاح، ج3، ص1236.
12. مجمع البحرين، ج4، ص232.
13. بقره:130 و 135 ـ آل‌عمران:95 ـ نساء:125 ـ
انعام:161 و جاثيه:18 ـ مائده:48 ـ شوري:13.
14. لغت‌نامة دهخدا، مادة نحله.
15. شيعه در اسلام، ص3.
منبع:جام
211008