از آن جهت كه غائب شدن امام و رهبر جامعه، آن هم زماني طولاني امري است بسيار غريب و نامأنوس و باور كردن آن براي مردم سخت است، از اين جهت پيامبر اكرم (ص) و ائمه اطهار (ع) تصميم گرفتند كه كم كم مردم را با اين موضوع و پديده آشنا سازند و افكار را براي پذيرش آن آماده نمايند. از اين رو گاه و بي گاه از غيبتش خبر داده و گرفتاري هاي مردم آن زمان، انكار و سرزنش منكرين و ثواب صبر و انتظار فرج را گوشزد مي نمودند. مثل اينكه امام علي النقي (ع) مي فرمود: «ان القائم منا هوالمهدي الذي يجب ان ينتظر في غيبته و يطاع في ظهوره و هو الثالث من ولدي... الي آخر الحديث»(2) همانا قيام كننده از ما اهل بيت، همان مهدي است كه واجب است منتظر او باشيد در زمان غيبت او و اطاعت مي شود در زمان ظهورش و او سومين فرزند از فرزندان من است.» يا اين كه اميرالمؤمنين ( عليه السّلام ) مي فرمود: «افضل العبادة الصبر و انتظار الفرج»(3) «بالاترين و با فضيلت ترين عبادت ها (در زمان غيبت) صبر و انتظار فرج است.» گاهي هم ائمه ( عليهم السلام ) با رفتارشان عملاً شرايط غيبت را فراهم مي كردند. مسعودي مي نويسد: امام هادي ( عليه السّلام ) با مردم كم معاشرت مي كرد. جز با خواص اصحاب، با كسي تماس نمي گرفت. وقتي امام حسن عسكري ( عليه السّلام ) برجايش نشست در اكثر اوقات از پشت پرده با مردم صحبت مي كرد تا شيعيان براي پذيرش غيبت امام دوازدهم مهيا و آماده شوند.(4) اگر پس از شهادت امام حسن عسكري ( عليه السّلام ) غيبت صغرا صورت نمي گرفت و غيبت كامل صورت مي گرفت، شايد وجود مقدس امام زمان (ع) مورد غفلت واقع مي شد و كم كم فراموش مي گشت، از اين جهت ابتدا غيبت صغرا شروع شد تا شيعيان در آن ايام بتوانند با امام خود به وسيله نواب خاص اش تماس گرفته، علائم و كراماتي مشاهده نمايند تا ايمانشان كامل گردد.(5)
از اين رو به مدت 69 سال يعني از سال 260هجري قمري تا سال 329هجري قمري (سال درگذشت آخرين نائب خاص امام زمان (ع)) غيبت صغرا شكل گرفت و در اين غيبت مردم به واسطه نواب خاص مي توانستند مشكلات و مسائل خويش را به عرض امام(ع) برسانند و توسط آنان پاسخ دريافت دارند و حتّي گاه به ديدار امام(ع) نائل شوند . از اين رو مي توان گفت در اين مدت امام ( عليه السّلام ) هم غائب بود هم غائب نبود.(6)
امّا علّت اين مسئله كه چرا غيبت صغرا امتداد نيافت اين بود كه برنامه اصلي كار آن حضرت غيبت صغرا نبود بلكه غيبت صغرا مقدمه اي بود براي هدف اصلي كه غيبت كبرا نام داشت و اين غيبت صغرا تنها براي يك زمينه سازي بود وقتي كه بنا شد نائب خاص داراي حكم نافذ و صاحب قدرت ظاهري نباشد و نتواند رسماً در كارها مداخله كند بلكه قدرت هاي ظاهري به واسطه تمركز توجهات در او با او معارضه و مزاحمت داشته باشند، شيادان و جاه طلبان هم ادعاي نيابت خاصه مي نمايند و اسباب تفرقه و گمراهي را فراهم مي سازند. چنانچه در همان مدت كوتاه غيبت صغرا ديده شد چه دعاوي باطلي آغاز گرديد و اين خود يك مفسده اي است كه دفعش از حفظ مصلحت تعيين نائب خاص اهميتش اگر بيشتر نباشد كمتر نيست. بنابراين ادامه روش نيابت خاصه با صرف نظر از مصالحي كه فقط در همان آغاز كار و ابتداي امر داشته با اين كه نواب، مبسوط اليد و نافذ الحكم نباشند و تحت سيطره زمامداران وقت مأمور به تقيّه باشند از نظر عقل مصلحت ملزمه اي ندارد بلكه از آن مفاسدي ظاهر مي گردد.(7)
پي نوشت ها:
1. لطف الله صافي گلپايگاني، امامت و مهدويت، قم، دفتر انتشارات
اسلامي ، ص363 .
2. محمد تقي موسوي اصفهاني، وظيفة الانام في زمن غيبته
الامام(ع)، قم، منشورات مدرسه الامام المهدي (عج)، ص4.
3. همان.
4. مسعودي، اثبات الوصية، ص 206وابراهيم اميني، ،
دادگستر جهان، قم، دارالفکر، ص225ـ226.
5. ابراهیم اميني، همان ، ص 226.
6. مهدي پيشوايي، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ص673ـ674.
7. لطف الله صافي گلپايگاني، همان، ص364.
منبع:جام
211008