1130 سال پیش در روز یکشنبه سال 305 هجری قمری اولین توقیع امام عصر علیه السلام در دوران غیبت صغری برای جناب حسین بن روح رحمةالله علیه صادر گردید.
سومین نائب خاص
حسین بن روح به عنوان سومین نائب خاص حضرت مهدی (عج)امر نیابت حضرت را پس از محمد بن عثمان بن سعید عهده‌دار شد. وی در زمان حیات محمد بن عثمان از طرف حضرت مهدی (عج) به عنوان جانشین وی پس از محمد بن عثمان منصوب شد. و توسط محمد بن عثمان به شیعیان معرفی شد. [1]
حسین بن روح که بود؟
آشنایی وی با گویشِ فارسی اهالی آبه (نزدیک ساوه) و مناسبات نزدیکش با مردم آنجا، [2] [3] احتمال قمی بودن وی را تقویت می‌کند، [4] چنان‌که در جایی [5] قمی خوانده شده اما در منابع، بیشتر به نوبختی مشهور است. انتساب وی به خاندان نوبختی، به احتمال بسیار، از سوی مادرش بوده است. [6] او روحی نیز خوانده شده است. [7] وی در ۱۸ شعبان ۳۲۶ درگذشت و در بغداد، در منطقه نوبختیه، به خاک سپرده شد. [8] [9]
ذکر
نام نواب اربعه در کتب شیعی
نام حسین بن روح و سه نایب دیگر و گزارشهای
مرتبط با نیابت آنان، در میان منابع موجود شیعی، نخستین‌بار در کمال الدین و تمام
النعمة فی اثبات الغیبة و کشف الحیرة ابن‌بابویه (متوفی ۳۸۱) و بعدها، به گونه‌ای
تفصیلی و تکمیلی، در کتاب‌الغیبة شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰) آمده است. گزارشهای
این دو کتاب، به‌ویژه دومی، عمدتاً مبتنی بر مطالب دو کتاب است که امروزه در دست نیستند:
اخبار أبی عمرو و أبی جعفر العمریین نوشته ابونصر هبةاللّه بن احمدبن محمد معروف
به ابن بَرنیة کاتب (زنده در سال ۴۰۰) و اخبار الوکلاء الاربعة نوشته احمد بن
علی بن عباس بن نوح سیرافی (متوفی ح ۴۱۳) که بیشتر مطالب آن
برگرفته از کتاب ابونصر است. ابونصر نیز، از طرف مادر، نوبختی بوده است [10] و از
مهم‌ترین راویان اخبار حسین بن روح به شمار می‌آید. [11] [12]
[13]
قبل
از دوره نیابت
درباره زندگی حسین‌بن روح پیش از دوره نیابت
اطلاعاتی در منابع آمده است. گفته‌اند
وی دستیار نزدیک امام عسکری علیه‌السلام بود [14] [15] اما با توجه به سال رحلت
امام عسکری (۲۶۰) و
سال وفات حسین‌بن روح (۳۲۶)،
پذیرش این خبر دشوار است. [16] او دو یا سه سال پیش از وفات نایب دوم و آغاز نیابتش،
عامل مالی او بوده و مسئولیت حفاظت اموال و ارتباط میان او و دیگر عاملان امام
دوازدهم را برعهده داشته است. [17] [18]
وزارت
دربار عباسی
عباس اقبال می‌نویسد:«حسین بن روح؛ به تصدیق
موافق و مخالف از فهمیده‌ترین و عاقل ترین مردم روزگار بوده است.» [19] اقبال می‌نویسد:«حسین
بن روح؛ مدتی مقام وزارت مقتدر عباسی را عهده‌دار بود. وی به منظور هواداری از شیعیان
در دستگاه خلافت نفوذ کرده بود. اما باروی کار آمدن «حامدبن عباس»، وزارت او با مشکلاتی مواجه شد و از سال ۳۱۲ تا ۳۱۷ هـ.ق. در زندان بسر برد. [20]
حسین بن روح به منظور حفظ تقیه یکی از
خدمتکاران خود را تنها به این دلیل که معاویه را لعن نمود، عزل و اخراج کرد. [21]
در مجلسی وی به جهت حفظ تقيّه خلفای راشدین را
به نیکی یاد کرد.
این سخن موجب شد یکی از دوستانش ناخواسته تبسم کند. حسین بن روح پس از آن جلسه اورا توبیخ کرد که چرا خندیدی؟ چه بسا این گونه برخورد کردن روش تقيّه را به خطر اندازد. [22]
این مسئله نشان دهنده وضعیت خاص شیعیان و فشار و خفقانی است که از طرف دولت عباسی،شیعیان با آن مواجه بودند. بدون شک حسین بن روح و دیگر نواب خاص حضرت دارای صبر، شجاعت، تقوا، و رازداری و صفات برجسته‌ای بوده‌اند که به این مقام منصوب شده‌اند.
رازداری حسین بن روح
در خصوص صبر و مقاومت و رازداری حسین بن روح آمده است: «عده‌ای از ابوسهل نوبختی (ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی، شیخ المتکلمین در بغداد بود و کتابهای زیادی نوشته است. وی امام حسن عسکری علیه السلام را هنگام وفات درک کرده و حضرت مهدی (عج) را دیده است. ) [23] پرسیدند:تو چرا نائب خاص حضرت نشدی و به جای تو حسین بن روح به این منصب رسید؟
او گفت: ائمه علیهم السلام خود بهتر می‌دانند چه کسی لایق این مقام است. من آدمی هستم که با دشمنان زیاد رفت و آمد دارم و باآنها مناظره می‌کنم.اگر آنچه را «حسین بن روح» در مورد امام مهدی علیه السلام می‌داند، من می‌دانستم، شاید در بحث‌هایم وقتی لجاجت دشمنانم را می‌دیدم، می‌کوشیدم دلایل بنیادی بر وجود امام علیه السلام ارائه دهم.در نتیجه محل اقامت او را برملا می‌ساختم. اما اگر حسین بن روح امام را زیر عبای خود پنهان کرده باشد، اگر بدنش را با قیچی قطعه قطعه کنند، تا امام را نشان دهد، هرگز عبای خود را کنار نمی‌زند و امام را نشان نخواهد داد. [24]
فتنه
ابن عزاقر
یکی از وقایع مهم در دوره نیابت حسین بن روح
فتنه‌ای بود که ابوجعفر محمد بن علی شلمغانی معروف به ابن‌عَزاقِر برپا کرد.
وی از عالمان شیعه در بغداد و از نزدیکان حسین‌بن روح بود و حسین بن روح در اصلاح کتاب فقهی وی، التکلیف، با او مشارکت کرد. [25] مهم‌تر از همه اینکه حسین بن روح در پنج سالی که در میان مردم نبود، شلمغانی را به نیابت خود منصوب کرد، اما وی، با سوءاستفاده از موقعیت خود، ابتدا خود را به جای او باب معرفی کرد و بعدها حتی ادعای نبوت و الوهیت کرد. با آشکار شدن انحراف وی، حسین بن روح که در حبس بود، شیعیان را از ارتباط با او منع کرد و در ۳۱۲ توقیع امام غایب در لعن او صادر شد، [26] [27] این توقیع در ۳۱۷ علنی شد. شلمغانی نیز سرانجام در ۳۲۲ یا ۳۲۳، به حکم خلیفه به دار آویخته شد. [28] [29] [30]
وفات
حسین بن روح تا سال ۳۲۶ هـ.ق. امر نیابت حضرت را بر
عهده داشت و در این سال از دنیا رفت. باقر شریف القرشی می‌نویسد:«وی مدت ۲۱ سال منصب نیابت خاصه امام
زمان (عج) را بر عهده داشت و ۱۸
شعبان سال ۳۲۶
هـ.ق. رحلت کرد.» [31] کتاب
«التأدیب» از تألیفات فقهی اوست. [32]
پی نوشت ها:
1. ر .ک به ابن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمة، ج۲، ص۵۰۳۵۰۴.
2. محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۱۹۵.
۳. عباس اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ص۲۱۴.
۴. ر.ک به محمدبن عمرکشی، اختیار معرفة الرجال، ص۵۵۷.
۵. عباس اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ص۲۱۴.
۶. محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۲۵.
۷. ر. ک به محمدبن یحیی صولی، اخبار الراضی باللّه و المتقی‌للّه، ص۱۰۴.
۸. محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۳۸.
۹. ر.ک به محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۲۶.
۱۰. عباس اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ص۲۲۱.
۱۱. د. اسلام، چاپ دوم، ذیل "Safir.۱".
۱۲. برای نمونه استنادات محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة به اقوال او ر. ک به ص ۱۷۸، ۲۱۵ـ۲۱۷، ۲۲۰.
۱۳. ر. ک به ابن‌شهرآشوب، ج۳، ص۵۲۵.
۱۴. عباس اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ص۲۱۴.
۱۵. ر.ک به د. ایرانیکا، ذیل «حسین بن روح».
۱۶. ابن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمة، ج۲، ص۵۰۱۵۰۲.
۱۷. محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۲۵ـ۲۲۶.
18. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیه، ج ۵۱، ص ۳۵۵.
19. اقبال، عباس، خاندان نوبختی، کتابخانه طهوری، ص ۲۲۱.
20. اقبال، عباس، خاندان نوبختی، کتابخانه طهوری، ص ۲۱۸-۲۱۷.
21. طوسی، محمد بن حسن،الغیبه، تهران مکتبه نینوی الحدیثه، ص ۲۳۷.
22. قمی، شیخ عباس،الکنی والالقاب، ج ۱، ص ۹۳.
23. شیخ مفید،المسائل السرویه، المؤتمر العالمی لا لفیة الشیخ المفید، ص ۵۸.
24. طوسی، محمد بن حسن،الغیبه، تهران مکتبه نینوی الحدیثه،ص ۲۴۰.
25. محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۲۸، ۲۳۹، ۲۵۱ـ۲۵۲.
26. محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۱۸۷، ۲۵۲ـ۲۵۳.
27. احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۲۹۰.
28. محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۵۴.
29.عباس اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ص۲۲۲ـ۲۲۴، ۲۳۵ـ۲۳۷.
30. طوسی، محمد بن حسن،الغیبه، مکتبه نینوی الحدیثه، ص ۲۳۸.
31. قرشی، باقر شریف، حیاة الامام محمد المهدی علیه السلام، ص ۱۳۰.
32. طباطبایی، سید علی، ریاض العلماء، جامعه مدرسین، ج ۱، ص ۲۸.
منبع:جام
211008