در
فرهنگ و ادبیات قرآن، مسجد چه جایگاهی دارد و چه تعریفی برای آن ارائه شده است؟
هر چند مسجد در عرف مسلمین و حتی غیرمسلمین
نامی است که برای محل عبادت مسلمانان به کار می رود اما در فرهنگ قرآن حتی بر مکان
های دیگری که مربوط به غیرمسلمین است و جنبه تقدس دارد نام مسجد اطلاق شده است،
آنچنان که در آیه 21 سوره مبارکه کهف به این مهم تصریح می شود: "وَکَذَلِکَ
أَعْثَرْنَا عَلَیْهِمْ لِیَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَأَنَّ
السَّاعَةَ لَا رَیْبَ فِیهَا إِذْ یَتَنَازَعُونَ بَیْنَهُمْ أَمْرَهُمْ
فَقَالُوا ابْنُوا عَلَیْهِم بُنْیَانًا رَّبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قَالَ
الَّذِینَ غَلَبُوا عَلَى أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِم مَّسْجِدًا".
بنابراین، مسجد از نظر فرهنگ دینی جایگاه بسیار رفیعی
دارد، در قرآن کریم مسجد به نام خداوند افزوده شده و به عنوان ملک الهی تلقی می
شود، آنچنان که در بسیاری از آیات تعبیر مساجدالله به کار رفته است مثل سور مبارکه
بقره، توبه و جن که نشان می دهد این مکان به خداوند تعلق دارد.
آیا
بنابر تعریف قرآن مسجد نقش فرهنگ ساز و زمینه سازی برای تمدن اسلامی را دارد؟
درباره بعد فرهنگسازی مسجد می توان گفت اگر از
آداب ورود تا فلسفه وجودی آن را توجه کنیم در می یابیم نقش عمده مسجد، تربیت انسان
ها و توجه به نیازهای جوامع اسلامی است.
در قرآن برای ورود به مسجد چند ادب لحاظ شده، نخستین آن
این است که در سوره مبارکه اعراف آیه 31 "یَا بَنِی آدَمَ خُذُواْ زِینَتَکُمْ
عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وکُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ
یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ" خداوند می فرماید: وقتی به مسجد وارد می شوید با
زینت وارد شوید؛ البته زینت ظاهری و باطنی یعنی رعایت اخلاق را نیز شامل می شود و
خطاب قرآن تمامی انسان ها است و نیز تمامی مساجد و نیز هر وقتی که انسان بخواهد
برابر خدا به سجده بیفتد را شامل می شود، یعنی اطلاق هم از جهت سجده در هر زمانی
دارد و هم اینکه در هر مسجدی که محل سجده و عبادت است که این بعد فرهنگ سازی عمیقی
دارد، چراکه اگر انسان ها متوجه به زینت دهی خود در صحبت با خدا باشند فرهنگ جامعه
ارتقا می یابد.
در همین سوره مبارکه در آیه 29 مسئله قسط مطرح می شود
یعنی عدالت اجتماعی و در پی آن خداوند می گوید اگر بخواهیم قسط در جامعه عملی شود
باید آن را از مسجد و انسان های پرورش یافته در آن جستجو کرد؛ بعد می گوید در مسجد
حضور باید با اخلاص باشد، اخلاص نوعی تربیت معنوی انسان ها است، این انسان که همواره
خدا با او است خدمتگزاری شایسته برای جامعه خواهد بود و از هیچ کوششی فروگذار نمی
کند.
در آیات شریفه قرآن بسیار بر این مهم تاکید شده و این
نشان می دهد آداب حضور در مسجد برای پرورش انسان است و هدف وجودی مسجد را بیان می
کند، یعنی همان فلسفه خلقت انسان و خداگونه شدن او که در تمام ابعاد زندگیش جلوه
های الهی رقم بخورد و مسجد با این فلسفه وجودی پیوند دارد.
باید توجه داشت که مسجد محل عبادت خداوند است به معنای
مطلق، یعنی عبادت تنها نماز نیست بلکه هر کاری که برای رضای خدا باشد، عبادت است و
باید از مسجد کلید بخورد لذا در تمدن اسلامی مسجد جایگاهی بالا دارد، چون بر پایه
اندیشه دینی استوار است.
در اندیشه دینی آن فعالیت ها و ارزش هایی مدنظر است که
بعد الهی به خود بگیرد، لذا مسجد در تمدن سازی جوامع بشری نقش نخست را ایفا می کند
از این رو است که ما باید توجهی ویژه به مسجد داشته باشیم. از آیات شریفه قرآن
استفاده می شود مسجد محل قیام برای خداوند متعال است که این قیام ابعاد وسیعی دارد.
آیا
بنابر نگاه قرآن مسجد می تواند سبک زندگی را اصلاح کرده و نوع انسان ساز آن را
عرضه کند؟
بنابر آیه 108 سوره مبارکه توبه "لاَ
تَقُمْ فِیهِ أَبَدًا لَّمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ
أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یُحِبُّونَ أَن یَتَطَهَّرُواْ وَاللّهُ
یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ"
خدای متعال می گوید مسجد برای تقوا است یعنی ویژگی که در
عمل انسان بروز می یابد و بر اثر تکرار اعمال شایسته و تکرار اجتناب از اعمال بد
ملکه تقوا در وجود انسان شکل می گیرد و نفس انسان متصف به صفت تقوا می شود.
تقوا صرفا عمل نیست به تنهایی سبک زندگی است اینکه انسان
مقید به انجام عبادات و ترک گناه باشد سبکی ارزشمند است که خداوند از انسان خواسته
و در پی آن می فرماید در مسجد کسانی حاضر می شوند که علاقه مندند از آلودگی ها دور
باشند از قضاوت ها و ناپاکی ها فاصله دارند این سبکی است برای انسان که او را پرورش
می دهد و سبک رفتاری برای انسان تعیین می کند.
مسجد در شکل گیری سبک زندگی اسلامی نقشی مهم دارد، اگر
بتوانیم مساجد را آنچنان که قرآن خواسته احیاء کنیم و مورد توجه قرار دهیم یقینا
مسجد می تواند در بالندگی و احیای سبک زندگی نقشی بی نظیر ایفا کند.
آیا
مسجد در نگاه و فرهنگ وحی می تواند زمینه تحولات و اصلاح فرهنگی را فراهم کند؟
چگونه؟
بنابر آیه مذکور یعنی آیه 108 سوره مبارکه
توبه، وقتی مسجد را محل عبادت و تربیت انسان های شایسته بدانیم و اگر از نقش مسجد
در تحکیم وحدت امت اسلامی مطلع باشیم، مشکلاتمان مرتفع می شود.
اما این مهم امروزه در مساجد ما دیده نمی شود، امروز
صرفا به بعد عبادی مسجد اکتفا می شود در حالی که نقش و کارکردی که قرآن برای مسجد
در نظر گرفته با آنچه امروز می بینیم قرابت ندارد. از این رو، باید مراکز فرهنگی
اجتماعی برای احیای نقش مسجد تلاش کنند تا جایگاه معنوی و اثرگذار آن احیا شود.
بنابراین، مسجد جایگاهی رفیع در قرآن دارد و اگر بتوانیم این جایگاه را باز
گردانیم بسیاری از مشکلات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی برطرف می شود.