ذكر این نكته نیز لازم به نظر مى رسد كه انسان باید وصیت خود را وسیلهاى براى جبران و ترمیم كوتاهی هاى گذشته قرار دهد، حتى اگر كسانى از بستگان نسبت به او بى مهرى داشتند از طریق وصیت، به آنها محبت كند، در روایات مى خوانیم پیشوایان اسلام مخصوصا نسبت براى خویشاوندانى كه از در بى مهرى با آنها در مى آمدند وصیت مى كردند و مبلغى را براى آنها در نظر مى گرفتند، تا رشته گسسته محبت را دوباره برقرار سازند، بردگان خود را آزاد مى كردند یا وصیت به آزادى آنها مى نمودند.
گرچه وصیت ذاتا از مستحبات موكد است، ولى گاه شكل وجوب پیدا مى كند، مثل اینكه انسان در پرداخت حقوق واجب الهى كوتاهى كرده باشد، و یا اماناتى از مردم نزد او است كه در صورت عدم وصیت احتمال مى دهد حق آنان از بین برود، و از آن مهم تر اینكه گاه موقعیت شخص در جامعه چنان است كه اگر او وصیت نكند ممكن است لطمه شدید و ضربه جبران ناپذیر بر نظام سالم اجتماعى یا دینى وارد گردد، در تمام این صورت ها وصیت كردن واجب مى شود.
در ادامه این نوشتار به طرح چند پرسش و پاسخ در این زمینه می پردازیم:
سوال: آیا می توانیم با شروط معین به کسی وصیت کنیم؟ شروط صحیح در وصیت را توضیح دهید؟
1. وصیّت آن است كه انسان سفارش كند بعد از مرگش براى او كارهایى انجام دهند، یا بگوید بعد از مرگش چیزى از مال او ملك كسى باشد، یا براى اولاد خود و كسانى كه اختیار آنان با اوست؛ قیّم و سرپرست معیّن كند.
شخص وصیت کننده را «موصی» و كسى را كه به او وصیّت مى‌كنند «وَصىّ» مى‌گویند.
2. شرایط موصی: باید عاقل و بالغ (ولى بچه ده ساله‌اى كه خوب و بد را تمیز مى‌دهد، اگر براى كار خوبى، مثل ساختن مسجد و آب انبار و پل، وصیت كند صحیح مى‌باشد.) بوده و از روى اختیار وصیت كند. همچنین باید، سفیه نبوده و حاكم شرع هم او را از تصرف در اموالش جلوگیرى نكرده باشد.
3. شرایط وصىّ: وصى باید مسلمان، بالغ، عاقل و مورد اطمینان باشد. (امام خمینى، سید روح اللّٰه، توضیح المسائل، ص 573 – 575، اول)
4. شرایط وصیت: وصیت دارای شرط خاصی نمی‌باشد، بلکه وصیت کننده میتواند به هر امر مشروعی وصیت کند. البته در امور مالی، فقط نسبت به یک سوم از اموالش میتواند وصیت داشته باشد، و وصیت او در بیش از یک سوم، نافذ نیست.
سوال:
اگر كسی نشانه‌های مرگ را در خود ببیند واجب است وصیت كند؟
جواب: كسی كه نشانه‌های مرگ را در خود می‌بیند اگر خمس و زكات و مظالم بدهكار است باید فوراً بدهد و اگر نمی‌تواند بدهد چنانچه از خودش مال دارد یا احتمال می‌دهد كسی آنها را ادا نماید باید وصیت كند و همچنین است اگر حج بر او واجب باشد یا نماز و روزه قضا داشته باشد واجب است وصیت نماید. (توضیح المسائل امام (ره), ص2701 ـ 2702)
سوال:
اگر انسان از وصیت خود برگردد آیا وصیت به قوت خود باقی است؟
جواب: اگر انسان از وصیت خود برگردد مثلاً بگوید ثلث مالش را به كسی بدهند بعد بگوید به او ندهند وصیت باطل می‌شود و اگر وصیت خود را تغییر دهد مثل آنكه قیّمی برای بچه‌های خود معین كند بعد دیگری را به جای او قیم نماید، وصیت اولش باطل می‌شود و باید به وصیت دوم او عمل نمایند. (توضیح المسائل حضرت امام (ره), ص2706)
سوال:
اگر كسی در مرضی به واسطه آن مرض می‌میرد مقداری از مالش را به كسی ببخشد و وصیت كند كه بعد از مردن او هم مقداری به كس دیگر بدهند این اموال باید از ثلث میت پرداخت شود یا از اصل مال او؟
جواب: آنچه را كه در حال زندگی بخشیده از اصل مال است و احتیاج به اذن ورثه ندارد و چیزی را كه وصیت كرده اگر زیادتر از ثلث باشد زیادی آن محتاج به اذن ورثه است. (توضیح المسائل حضرت امام (ره), ص2709)
سوال:
آیا می‌توان به كسی كه هنوز متولد نشده است و در شكم مادر است و همچنین كسی كه هنوز به وجود نیامده است وصیت كرد و مالی را به آنها بخشید؟
جواب: كسی كه انسان وصیت می‌كند كه چیزی به او بدهند باید وجود داشته باشد پس اگر وصیت كند به بچه‌ای كه ممكن است فلان زن حامله شود چیزی بدهند باطل است ولی اگر وصیت كند به بچه‌ای كه در شكم مادر است چیزی بدهند اگر چه هنوز روح نداشته باشد وصیت صحیح است پس اگر زنده به دنیا آمد باید آن چه را كه وصیت كرده به او بدهند و اگر مرده به دنیا آمد وصیت باطل می‌شود و آنچه را كه برای او وصیت كرده ورثه میان خودشان قسمت می‌كنند. (توضیح المسائل حضرت امام (ره), ص2712)
سه استفتاء از آیة الله خامنه ای دام ظله:
سوال:
بعضى از شهدا وصیّت کردهاند که ثلث ترکه آنان براى حمایت از جبهههاى دفاع مقدس مصرف شود، در حال حاضر که موضوع این وصیتها منتفى شده، این وصایا چه حکمى پیدا مى کنند؟
ج: در صورتى که مورد عمل به وصیّت ها منتفى شود، ارثِ ورثه آنان مى شود و احوط آن است که با اذن ورثه در راه هاى خیر مصرف شود.
سوال:
برادرم وصیّت کرده که ثلث مالش براى مهاجرین جنگى شهر خاصى مصرف شود، ولى درحال حاضر در شهر مزبور هیچ مهاجر جنگى یافت نمى شود، تکلیف چیست؟
ج: اگر احراز شود که مقصود موصى از مهاجرین جنگى کسانى هستند که در حال حاضر در آن شهر زندگى مىکنند در این صورت چون فعلاً مهاجرى نیست مال، به ورثه مى رسد و در غیر این صورت، باید پول به مهاجرین جنگى که در آن شهر زندگى مى کردهاند داده شود، اگر چه فعلاً کوچ کرده باشند.
سوال:
آیا جایز است کسى وصیت کند که بعد از فوتش نصف مالش را براى مجالس ختم و سوگوارى او مصرف کنند، یا آنکه تعیین این مقدار جایز نیست، زیرا اسلام براى این موارد حد و حدود خاصى را معیّن کرده است؟
ج: وصیت به مال براى مصرف کردن در مراسم عزادارى و سوگوارى موصى اشکال ندارد و شرعاً حد خاصى هم ندارد، ولى وصیت میّت فقط نسبت به ثلث مجموع ترکه نافذ است و در زائد بر ثلث متوقف بر اذن و اجازه ورثه است.
پی نوشت ها:
سایت اسلام کوئیست
اندیشه قم
پایگاه اطلاع رسانی آیة الله خامنه ای دام ظله
کتابخانه طهور
تفسیر نمونه، ج1
منبع:جام
211008