در راستای بررسی این مسله با دکتر محمد فنایی اشکوری، عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) به گفت وگو نشسته ایم که حاصل آن را می خوانید: 

- در ادوار گذشته تاریخ اسلام، مساجد به عنوان مرکز و محور تولید علم در جامعه اسلامی محسوب می شدند، به نظر شما امروز چگونه می توانیم این کارکرد را به مساجد باز گردانیم؟

مسجد همچنان که از نام آن پیداست در اصل مکان سجده و محل عبادت است. نماز در مسجد بسیار پرفضیلت تر از نماز در مکان های دیگر است. مسلمانان ترجیح می دهند نمازشان را حتی المقدور در مسجد اقامه کنند. محل اصلی برپایی نماز های جماعت مسجد است؛ از همین رو مساجد امام جماعت دارند.

عبادت خدا منحصر به نماز نیست، بلکه دعا و تلاوت قرآن نیز عبادت است و مساجد همواره مکان دعا خواندن و تلاوت قرآن بوده است. آموختن معارف دینی هم خود عبادت است و هم مقدمه و شرط لازم سایر عبادت ها، از این رو همیشه مساجد محل آموزش معارف دینی، و فقه و تفسیر و حدیث بوده است، لذا از مهمترین برنامه های مساجد در طول تاریخ، برگذاری مجالس وعظ و خطابه دینی بوده و عامه مردم معارف دینی و تربیت اسلامی را از مجالس وعظ مساجد می آموخته اند.

در مساجد شیعیان علاوه بر عبادت و تعلیم و تعلم دینی، محافل بزرگداشت و سوگواری اهل البیت (ع) برگزار می شود. از آنجا که مساجد تنها محل یا مهمترین محل گردهمایی مسلمانان بود، بسیاری از مشکلات عمومی در مساجد حل و فصل می شد. گاهی حتی قضاوت در مسجد صورت می گرفت. از کارکرد های دیگر مساجد این بود که در آَنها حلقه های درس های دینی و حتی علوم دیگری که مورد نیاز جامعه مسلمین بود مثل طب و هیئت و ریاضی تشکیل میشد.

مساجد کانون های اصلی عبادت، تعلیم و تعلم و مدیریت جامعه محسوب می شد و در برهه هایی از تاریخ مسجد مرکز همه کارهایی بود که یک دولت برعهده دارد. در زمان رسول خدا (ص) مسجد چنین نقشی داشت. مدیریت جامعه و برنامه های خرد و کلان اجتماعی مثل تنظیم امور اقتصادی و نظامی در مسجد صورت می گرفت و در واقع مسجد محل رفع مشکلات مردم بود.

- کمی فضای بحث را تغییر دهیم، بسیاری از جلسات طلاب در مساجد برگزار می شود، به نظر شما برای بسط این کارکرد در میان دانشگاهیان باید چه اقداماتی را در دستور کار قرار داد؟

در انقلاب شکوهمند اسلامی ایران مسجد نقش کانونی را داشت. در مسجد روشنگری می شد، پیام امام خمینی (ره) به گوش مردم می رسید، هسته های انقلابی شکل می گرفت و تظاهرات به راه می افتاد. اما موضوع قابل تامل این است که آیا لازم است امروزه مساجد همان کارکردهای گذشته را داشته باشند یا باید در این زمینه تامل و تجدید نظر کرد. یکی از عللی که در گذشته کارهای یادشده در مساجد انجام می گرفت این بود که جا و مکان دیگری برای اینگونه کارها وجود نداشت.

جامعه به آن حد از پیچیدگی نرسیده بود که برای هرکاری نیاز به اداره و سازمان خاصی باشد. از آنجا که امروزه برای بسیاری از اموری که در گذشته در مساجد انجام می گرفت سازمان ها و ادارات و مکان های دیگری در نظر گرفته شده است، شاید لازم و اساسا ممکن نباشد همه آنچه را که در گذشته در مساجد انجام می شد امروزه نیز به همان شکل در مساجد انجام گیرد.

امروزه نهادهایی مثل مدرسه، دانشگاه، شهرداری و محاکم قضایی شکل گرفته که هر یک در زمینه کار خود ایفای نقش می کنند. از این رو نیازی نیست که این امور دوباره به مسجد بازگردانده شود. اما دو نقش اساسی هست که جایگاه اصلی آن همیشه مسجد است.

- این دو نقش چیست؟

اول عبادت است که اساسا مسجد برای آن تأسیس شده است. متاسفانه این نقش مهم نیز تا حد زیادی از مسجد گرفته شده است. بسیارند کسانی که نماز را در منزل یا محل کار اقامه می کنند و بسیاری از مساجد و نماز جماعت ها متاسفانه در هنگام نماز خلوت هستند. برای این مشکل باید فکری کرد، نه برگزاری کلاس فلسفه و امثال آن در مسجد.

جا برای آن گونه برنامه ها کم نیست. دانشگاه ها و مدارس علمیه این نقش ها را ایفا می کنند، اما خلوت مسجد از نمازگزار نگران کننده است. نیایش و تلاوت قرآن هم باید در مساجد رونق داشته باشد. خوشبختانه در سال های اخیر برگزاری مراسم اعتکاف در مساجد رویداد مبارکی است که خوب است گسترش و تعمیق پیدا کند.

نقش دوم مسجد که باید احیا و تقویت شود تعلیم و تربیت دینی عمومی است. مدرسه و دانشگاه و حوزه های علمیه هریک مختص گروه ها و اقشار خاصی هستند. درس های تخصصی و تحقیقات علمی در مراکز علمی انجام می گیرد؛ اما مسجد باید محل تعلیم و تربیت دینی عمومی باشد. عموم مردم از باسواد و بی سواد، بزرگ و کوچک و زن و مرد مسلمان باید بتوانند از برنامه های مساجد برای ارتقای سطح معارف دینی، معنویت و اخلاق استفاده کنند.

به نظر شما از چه طریقی می توان این کارکردها را به مساجد بازگرداند؟

این کاری است که در هیچ نهاد و سازمان خاصی نمی تواند صورت گیرد. مساجد و برنامه های دینی و فرهنگی آنها باید بگونه ای جذاب باشد که بتواند همه اقشار بویژه نوجوانان و جوانان را جذب کند. جوانی که با مسجد در ارتباط و رفت آمد باشد و نیازهای معنوی و اخلاقی او در آنجا تامین شود از بسیار ی از آسیب های جامعه امروز در امان خواهد بود. مسجد می تواند مردمی ترین و کارآمد ترین رسانه فرهنگ ساز باشد.

موارد یاد شده نقش های ذاتی و همیشگی مسجد به حساب می آیند. اما دیگر نقش ها تابع شرایط و زمان و مکان است. امروزه هم در کشورهایی که مسلمانان در اقلیت به سر می برند مسجد می تواند نقش وسیع تری برای اجتماع مسلمانان داشته باشد. در برخی از شهرهای اروپا و آمریکا مساجد مسلمانان مراکز اصلی گردهمایی مسلمانان و حافظ وحدت و هویت آنهاست و علاوه بر برنامه های عبادی و دینی بسیاری از برنامه های اجتماعی، فرهنگی و آموزشی آنها در مساجد برگذار می شود.

در برخی از روستا ها نیز مسجد نقش محوری در اداره امور روستا دارد. این سعه و ضیق در نقش مسجد تابع شرایط بیرونی است و لازم نیست مسجد در همه جا نقش یکسانی داشته باشد. اما آنچه که همیشه و همه جا باید از مسجد انتظار داشت این است که محل مناسبی برای برگذاری عبادات و مراسم دینی و تعلیم و تربیت عمومی دینی باشد که باید برای آن برنامه ریزی کرد.