عقیق: شاید برایتان جالب باشد که بدانید در حدود 110 حدیث مختلف در خصوص مسواک زدن، در کتابهای حدیث آمده است. محتوای بیشتر این احادیث، بر نقش مسواک در حفظ سلامت دهان و دندان و لزوم توجه و استفاده مردم از آن تأکید می‌کنند. اما در میان توصیه های معصومین(ع) در مورد بهداشت و سلامتی، موارد بسیاری برای حفظ سلامتی دهان و دندان ذکر شده، چنانکه رسول گرامی اسلام(ص) در روایتی فرمودند: «اگر مسواک کردن برای امت من شاق و مشکل نبود آن را واجب می‌کردم.» اما این همه توصیه موکد برای چیست و چرا اسلام تا این حد ما را به حفظ بهداشت دهان و دندان توصیه کرده است؟ اینک به بهانه روز دندانپزشکی و برای واکاوی این موضوع گفت و گو کرده ایم با دکترسید ابوالقاسم جزایری استاد دانشگاه تهران و پژوهشگر طب اسلامی که در ادامه می‌خوانید:

جناب جزایری! چرا در اسلام تا این حد به سلامتی و بهداشت فردی توصیه شده است؟
- همانطور که می‌دانید اسلام نگاهی وسیع و گسترده در مورد مسایل بهداشتی دارد و با نگاهی جامع بر رعایت مسایل بهداشتی در همه موارد از جمله نظافت تن و بدن تأکید دارد. حفظ سلامتی از انواع بیماریها یکی از مهمترین حقوقی است که ما انسانها در برابر خود و خدا به گردن داریم و اگر به هر دلیلی سلامتی خودمان را به خطر بیندازیم یا در صورت بیماری پیگیر درمان آن نباشیم، قطعاً به جسم خود ظلم کرده ایم و باید در برابر این حق پاسخگو باشیم.

اما با وجود همه توصیه های اسلام برای حفظ سلامت تمامی اندامهای بدن، چرا به حفظ سلامت دهان و دندان توصیه بسیار شده است؟
- به نکته خوبی اشاره داشتید، چرا که اسلام به حفظ سلامت دهان و دندان توصیه اکید دارد و ریشه تمامی بیماریها و دردهای جسمی را در رعایت نکردن بهداشت دندان می‌داند. اگر دندانهای سالمی داشته باشیم، قطعاً غذا را خوب می‌جویم که همین مسأله تأثیر بسیاری بر هضم غذا دارد و خوب نجویدن غذا نقش مؤثری در بروز بیماریهای گوارشی و معده دارد. حتی سالم نبودن دندانها و لثه ها در بروز بیماریهای قلبی، ریوی و انواع عفونت های بدن نقش آفرینی می‌کند و از همین روی همواره در اسلام به حفظ دندان توصیه شده است.

معصومین(ع) در این زمینه چه توصیه هایی ارایه کرده اند؟
- مسواک کردن در اسلام از مستحباتی است که خیلی مورد تأکید واقع شده و روایات زیادی در ثواب و فواید آن وارد شده یکى از سنتهاى مؤکد رسول اکرم (ص) است و آن حضرت هرگز آن را ترک نمى‏کردند و حتی رسول خدا(ص) فرمودند: «اگر برای مردم دشوار نبود در هر نماز، مسواک زدن را واجب می‌کردم». این توصیه بخصوص قبل از وضو و نماز خیلی تأکید شده است. از دیدگاه بلند معصومین (ع)، مسواک زدن علاوه بر اینکه به سلامت جسم و زیبایی و تمیزی کمک می‌کند، خوشایند پروردگار متعال نیز هست، چنانکه پیشوایان دین مبین ما خود بر این امر مداومت داشتند و پیروان خود را نیز به آن سفارش کرده اند.
رسول اکرم (ص) در این زمینه فرمودند: «یک نماز که قبلش مسواک کرده باشى، بهتر از هفتاد و پنج نماز است که قبل از آن مسواک نکرده باشى.» بنابراین توصیه مؤکد معصومین(ع) بخصوص حضرت رسول اکرم(ص) نشان از اوج دقت اسلام به حفظ سلامتی دندانها که در امتداد آن سلامت سایر اندامها نیز محقق می‌شود، دارد.
همچنین حضرت محمد(ص) می‌فرماید: «دندانها که صاف و زیبا هستند، در اثر جویدن غذا، آلوده می‌شوند و کم کم بوی دهان تغییر می‌یابد و ایجاد فساد در قوای دماغیه می‌نماید. وقتی که انسان مسواک نماید، فساد از بین می‌رود و دندان دوباره تمیز و پاکیزه می‌گردد.» یا اینکه فرموده اند: «جبرییل همواره مرا به مسواک زدن سفارش می‏کرد تا جایی که گمان کردم آن را واجب خواهد ساخت».
امام حسین(ع) نیز می‌فرمود: «پدر ما به ما دستور می‌داد بعد از خلال دندانها، سه مرتبه آب را در دهان بگردانیم و دور بریزیم (مزمزه کنیم ). سپس آب را بیاشامیم.» حدیث دیگری از امام رضا(ع) هست که فرمودند: «دو رکعت نماز که بعد از شستن و مسواک نمودن دندان خوانده شود، از هفتاد رکعت نماز بدون مسواک بهتر است.» یا امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «مسواک زدن سبب جلب رضایت و خشنودی خداوند و اجرای سنت پیغمبر است و وسیله خوشبویی دهان و دندان است.»
توجه اسلام به جزییات بهداشتی تا این حد بوده که به ما اجازه نداده با هر چیزی، یا با هر چوبی خلال کنیم. در یک روایت آمده است که: «خلال کردن با هر چیزی، موجب فقر است.» پیامبر(ص) می‌فرماید: «دندانهای خود را خلال کنید، زیرا خلال کردن جزو نظافت است و نظافت نشانه ایمان است و شخص با ایمان داخل بهشت می‌شود.» امام رضا(ع) نیز می‌گوید: «با چوب درخت انار و شاخه های ریحان خلال نکنید، زیرا این هر دو سبب تحریک رگ جذام می‌شوند.»

اما چه فوایدی به طور خاص در مسواک زدن وجود دارد که ائمه(ع) به آن توصیه موکد دارند؟
- در پاسخ به این پرسش به حدیثی از امام صادق(ع) در این زمینه اشاره می‌کنم. از دیدگاه این امام همام مسواک زدن 12 ویژگی دارد که شامل این موارد است: «مسواک زدن سنت است، باعث پاکیزگی دهان می‌شود، باعث جلای دیده می‌شود، خشنودی خدا را به همراه دارد، بلغم را از بین می‌برد، حافظه را افزایش می‌دهد، باعث سفیدی و درخشندگی دندان می‌شود، حسنات را دو چندان می کند، جرم دندان را از بین می‌برد، لثه را استحکام می‌دهد، باعث خشنودی فرشتگان می‌شود و از کرم خوردگى دندان جلوگیرى مى کند».
جالب است بدانیم که ائمه(ع) به دلایل و نحوه پیشگیری از خرابی دندانها هم توصیه‌های جالبی ارایه کرده اند، از جمله امام رضا(ع) می‌فرمایند: «هر کسی مایل است دندانهایش سالم بماند، شیرینی را بعد از خوردن مقداری نان مصرف کند، زیرا نان در دهان خمیر می‌شود و این خمیر، گودالها و حفره های مینا را پر می‌کند. در این صورت، شیرینی هیچ گونه تاثیر سوئی بر روی دندان ها نخواهد گذاشت». و نیز می‌فرمایند: «یکی از هوس های مضری که زیان فوق العاده ای به سلامت و استحکام دندانها وارد می‌سازد، هوس خوردن شیرینی است که راه را بر روی بیماریهای دندان می‌گشاید.»

معصومین(ع) در دوران خودشان با چه وسیله ای مسواک می‌کردند، آیا امروز مسواک دوره آنها برای ما هم کاربردی است؟
- در این زمینه امام رضا(ع) می‌فرماید: «بهترین چوب برای مسواک، چوب درخت اراک است، زیرا این چوب، دندان ها را جلا می‌دهد و دهان را خوشبو می‌کند و لثه ها را محکم کرده و نیز از پوسیدگی جلوگیری می‌نماید؛ و این فواید در صورتی است که مسواک زدن با اعتدال و میانه روی همراه باشد.»
اعراب برای مسواک زدن و پاکیزگی دندانها از چوب درخت اراک استفاده می‌کردند. درخت اراک در مناطق بیابانی می‌روید؛ به همین دلیل در تعدادی از سرزمینهای قاره آسیا مثل عربستان، بخصوص در عسیر، أبها وجیزان، و همچنین در برخی نواحی یمن، هند و ایران یافت می‌شود. اراک شبیه درخت انار است و در تمام مدت سال سرسبز است، شاخه‌های آن باریک و گرد و برگهای آن به خاطر وجود ماده روغنی سبز رنگ، درخشان است، و شیره ای به رنگ زرد مایل به سبز روشن از آن خارج می‌شود. لایه داخلی چوب این درخت از الیاف سلولزی تشکیل شده است، الیاف براساس نظامی دقیق در کنار یکدیگر مرتب شده اند و در کنار هم کاملترین مسواک طبیعی را تشکیل می‌دهند. علاوه بر این چوب درخت اراک حاوی مواد متعددی است که در جلوگیری از پوسیدگی، استحکام‌بخشیدن به ساختار دندان، حفظ سلامت دندان و لثه، سفید کردن دندان و خوشبو کردن دهان کاملاً مؤثر است.

- در طب اسلامی توصیه شده از مصرف موادی که روی دندانها می‌نشیند و حتی با مسواک زدن به راحتی از دندان جدا نمی شود، پرهیز کنیم . به عنوان مثال در حال حاضر پفک از جمله موادی است که به راحتی از دندان جدا نمی شود و حتی نیاز به تکرار دفعات مسواک تا هفت بار می‌باشد. همچنین توصیه شده برای پاک کردن دندانها از موادی استفاده شود که باعث پاکیزگی بیشتر می شود؛ از جمله این مواد می‌توان به زاج سوخته، جوی سوخته، زغال درخت بید و کف دریا اشاره کرد که هر یک از مواد را باید به مقدار مساوی با هم مخلوط کرد و با مسواک دندانها را شست و شو داد.
درباره مصرف مواد غذایی نیز توصیه شده است که ابتدا غذای رقیق و بعد از آن غذای غلیظ مصرف شود، زیرا اگر این ترتیب رعایت نشود، غذای رقیق هضم نشده و باعث فساد غذای غلیظ می‌شود و بخاراتی در معده تولید خواهد شد که باعث فساد دندان می‌شود.
در طب اسلامی راهکارهایی برای خوشبو شدن دهان نیز ارایه شده که شامل مسواک زدن، جویدن کندر، خوردن مویز، غرغره با آب گرم و خوردن خرما می‌شود.