انسان در زندگی روزمره و بر اثر حوادث یا کار و فعالیت‌های روزانه و حرکت در پیچ و خم‌های دشوار زندگی دچار خستگی و ملال می‌شود، که برای رهایی از این افسردگی باید بخشی از اوقات خود را به شادی و تفریح اختصاص دهد.
با توجه به فرا رسیدن فصل بهار و آغاز سال نو بر آن شدیم تا بحثی را پیرامون نشاط و شادی، ابزار شادی، جایگاه شادی در دین مبین اسلام، حد و مرز شادی کردن گفت‌وگویی را با حجت‌الاسلام محمدحسین حق‌جو مدیر مرکز مشاوره حرم مطهر حضرت معصومه(س) انجام دهیم. وی بیش از 50 جلد کتاب در زمینه روانشناسی به رشته تحریر در آورده است که از آن جمله می‌توان به کتاب «زنگ تفریح» در خصوص نشاط و شادی اشاره کرد.
جایگاه نشاط و شادی در دین مبین اسلام چیست متأسفانه جامعه ما بیشتر به مناسبت‌های حزن انگیز اهمیت می‌دهد تا شادی‌ها؟
خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «َأَنَّهُ هُوَ أَضْحَکَ وَأَبْکَی» خدا انشان‌ها را هم می‌خنداند و هم می‌گریاند در این آیه و آیات متفاوت دیگر، ابتدا زمینه شادی و خوبی‌ها را بیان می‌کند همان طور که انسان از نظر روانشناسی نیاز دارد که تخلیه هیجانی شود این کار به چند روش انجام می‌شود؛ خندیدن و گریه کردن، یکی از کارهایی که روان‌شناسان برای آرامش بخشیدن به افراد توصیه می‌کنند این است که روزی سه تا 10 دقیقه خنده و تبسم کنند نه قهقهه.
در سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام و علما آمده است که وقتی علما دور هم می‌نشستند یکی از زمان‌ها را به مسائل علمی و معنوی می‌گذراندند و بخش دیگری را نیز به لطیفه‌گویی و تبسم اختصاص می‌دادند. مثلاً درباره پیامبر اکرم (ص) آمده است که ایشان با زنان نیز لطیفههایی را تعریف می‌کرد به طور مثال یک پیرزنی آمد نزد حضرت و گفت: رسول‌الله آیا ما هم به بهشت می‌رویم؟ حضرت فرمودند: خیر پیرزن‌ها به بهشت نمی‌روند، آن پیرزن خیلی ناراحت شد و گفت: پیامبر ما به بهشت نمی‌رویم؟! حضرت تبسمی کردند و فرمودند: نه پیرزن‌ها را خداوند جوان می‌کند و بهشت می‌برد. بدین وسیله تبسمی بر لب آن پیرزن و سایر حضار نقش بست.
یا زمانی که پیامبر اکرم (ص) به اتفاق علی (ع) مشغول خوردن خرما بودند حضرت امیر (ع) برای اینکه لطیفه‌ای بگوید هسته‌های خرما را در ظرف جلوی پیامبر (ص) می‌گذاشت بعد از مدتی که خرما خوردند امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: یا رسول‌الله شما خیلی خرما دوست داشتید پیامبر (ص) فرمودند: چطور و علی (ع) فرمود: هسته‌های خرمای زیادی جلوی شما قرار دارد و پیامبر (ص) فرمودند: کسی خیلی خرما دوست داد که آنها را با هسته خورده است.
روایات زیادی در آداب خندیدن داریم؛ التبسم من الرحمن، القهقهة من الشیطان، درباره آداب خندیدن، شادی و سرور، روایات فراوانی داریم و درباره اینکه آیا انسان زمینه خنده دیگران را باید مهیا کند یا خیر، باید گفت بله.
روایات متعددی داریم که ائمه معصوم علیهم‌السلام می‌فرمایند: موجب سرور و شادی مؤمن شوید و کاری کنید که مؤمن بخندد چرا که هر کس زمینه شادی مؤمنی را فراهم کند خداوند او را بدون حساب و کتاب وارد بهشت می‌کند و به او اجر بی‌شماری می‌دهد. حضرت رسول (ص) فرمودند: اگر کاری کنید که مؤمن قلباً خوشحال شود این کار نوعی عبادت به شمار می‌رود.
با استفاده از چه شیوه‌هایی می‌توان فضای خنده و نشاط ایجاد کرد؟
آدابی برای خندیدن در اسلام مطرح شده است، از جمله اینکه: خندیدن نباید موجب تحقیر خود انسان شود؛ بعضی از افراد رفتارهای ناشایستی را مرتکب شده و خودشان را تحقیر می‌کنند تا دیگران بخندند یا اینکه عده‌ای از افراد هم بعضی دیگر را مسخره می‌کنند تا دیگران بخندند اینها صحیح نیست اما هر شیوه‌ای که استفاده کنیم موجب خرسندی و خوشحالی دیگران شود ممدوح و ستودنی است. تنوعی که خداوند متعال در شکل‌ها، رنگ‌ها، مزه‌ها و... قرار داده شیوه‌ای است برای شادی، سرور و خوشحالی افراد. همچنین توصیه شده است بر نوازش کردن، بوسیدن.
بازی‌هایی که در زمان‌های گذشته میان کودکان و نوجوانان انجام می‌شد بازی‌هایی بود که تحریکات و فعالیت‌ها فیزیکی را همراه با تخلیه انرژی برای فراهم کردن زمینه نشاط واقعی پدید می‌آورد. بعضی از این برنامه‌های طنز، یک حالت افسردگی، وازدگی و تحقیر دیگران و حتی تحقیر خود انسان را به بار می‌آورد که از منظر اسلام این نوع خنده و نشاط مردود است.
اما برنامه‌هایی است که برخی رسانه‌ها دیداری، شنیداری، نوشتاری نکات حکمت‌آمیز را با لحن و ادبیاتی پسندیده در قالب شعر، داستان، طنز، قطعه ادبی و حرکات شادی آفرین انجام می‌دهند از نظر اسلام اشکالی ندارد و اسلام در هر بخشی که، واقعاً کارشناسان، متخصصین کاوش و پایش کنند منابع فراوانی برای ایجاد نشاط و شادی وجود دارد، بنده سال‌ها پیش این خلاء را احساس کردم که در فضاهای متدینین، گاهی اوقات منطقه‌ای، محله‌ای، لهجه‌ای، قومیتی مورد تحقیر و با تمجید قرار می‌گیرد از این رو بنده این نکات منفی را حذف و کتابی را تحت عنوان «زنگ تفریح» نوشتم.
خانمی به یک پزشک مراجعه کرد و گفت: هر وقت همسر بنده از سرکار به منزل می‌آید مرا کتک می‌زند دکتر شربتی را به او داد و گفت: هر وقت صدای همسرت را شنیدی که وارد منزل می‌شود یک قطره از این شربت را در آب بریز و آن را غرغره کن. بعد از یک هفته پزشک دید که مشکل این خانم کمتر شده است پزشک علت را جویا شد و زن گفت وقتی همسرم به خانه می‌آید من مشغول مزمزه کردن این شربت هستم و دیگر کمتر فرصت می‌کنم هنگام ورود همسرم به خانه غر بزنم و او نیز مرا کتک نمی‌زد!
لطیفههایی در منابع دینی، علمی و فرهنگی ما وجود دارد که اگر آنها ساماندهی شود، می‌تواند منبع خوبی را برای ما در این زمینه فراهم کند.
تحقیقات و پژوهش‌هایی که در حال حاضر درباره مسئله نشاط و خنده در اختیار داریم به چه صورت است؟ آیا منبع قابل قبولی در این خصوص وجود دارد؟
بله، چندین منابع در این خصوص وجود دارد مثلاً کتاب «منهاج السرور» توسط آقای شیخ‌علی قرنی در پنج جلد تألیف شده است که در هر کتاب حدود 200 تا 300 طنز وجود دارد که خوشبختانه به زبان فارسی است و می‌تواند در مناسبت‌های مختلف مورد استفاده قرار گیرد.
یا کتاب گنجینه شادی‌ها، لبخند، شیرین و... بیش از بیست عنوان کتاب در این زمینه وجود دارد که می‌توان در عرصه‌های گوناگون از آن بهره برد.
* معمولاً قشر عظیمی از جامعه، شادی را در استفاده از ابزار‌آلات لهو و لعب خلاصه می‌کنند و در واقع اگر در این مجالس آهنگ و موزیکی نباشد آن را مجلس شادی تلقی نمی‌کنند چه راهکاری برای فراهم کردن زمینه نشاط و شادی مورد پسند اسلام وجود دارد؟
یکی از عوامل هیجان‌سازی، فونتیک، ریتم، آهنگ و آواهایی است که از طریق ابزارهای موسیقی ایجاد می‌شود چون اینها از یک ریتمی برخوردار است تلاش شده در مجالس عزاداری هم از آنها استفاده شود، برخی با صدا و نفس خود احساسات مردم را تحریک می‌کنند اگر همین هیجان‌سازی و هیجان‌انگیزی را بتوانیم ایجاد کنیم به طور مثال همانند آقای قرائتی که در طول یک سخنرانی پنج شش مرتبه مردم را از ته می‌خنداند و عموم افرادی که در این فضا کار کرده‌اند آن سیگنال‌هایی که زمینه‌ساز تحریک و هیجان‌سازی طرف مقابل است دیگر مسئله نشاط و شادی در استفاده از ابزار و آلات لهو و لعب خلاصه نخواهد شد بلکه ما می‌توانیم از طریق تن صداش، حتی سیما و چهره، نگاه کردن، جمله بندی، گویش‌ها و ایجاد صداهای مختلف با آواهای گوناگون زمینه هیجان انگیزی را به وجود آوریم.
باید کاری کنیم که هیجان‌سازی، هیجان روحی و روانی را ایجاد شود این مسئله وقتی تحقق پیدا می‌کند که ما بتوانیم آداب، ابزارها و شیوه‌های خنداندن را به نحو احسن استفاده کنیم ما ابزارها را داریم و باید آنها را به یک زمینه‌های کاربردی تبدیل کنیم، در این صورت قطعاً به نتیجه خواهیم رسید و این موضوع می‌طلبد که ما باید استراتژی قوی و تغییراتی در ابزارها، راهکارها ایجاد کرده و اتخاذ کنیم.
ابزار شادی در جامعه چه نوع ابزاری است؟
خود اینکه شما چهره شادی داشته باشید، تن صدایتان را جذاب و آهنگین کنید، حرکات دست، اندام، رنگ لباس و... همگی زمینه‌ساز هیجان‌انگیزی و هیجان‌سازی است. اگر ما زمانی حتی از ابزارهایی که مربوط به موسیقی هست بتوانیم به گونه‌ای آنها را در فضاهای دینی به کار ببریم که منحصر به مجالس لهو و لعب نباشد (در حرمت استفاده از آنها آمده ابزار مخصوص مجالس لهو و لعب) برخی از ابزارها، ابزارهای مشترک به شمار می‌روند اگر ما بتوانیم این ابزارها را و امکانات را در استخدام مسائل شادی‌انگیز به کار ببریم این متفاوت خواهد بود.
نکته مهم‌تر از احادیث، اتفاقاً احادیث نیز بر این کار تأکید کرده‌اند همه‌اش از غصه و اندوه و سکوت، کم حرفی و بی‌حرفی نگوییم انسان گاهی باید حرف بزند، گاهی باید نصحیت کند، گاهی باید تشویق کند، گاهی باید جنب و جوش ایجاد کند و اینها همه زمینه‌های هیجان‌سازی است.
همچنین کوهنوردی، راهپیمایی، شنا، سوارکاری و.... ابزارهایی برای تخلیه هیجانات روحی است و یکی از مواردی که جلوی نشاط و شادی و تبسم را می‌گیرد این است که هیجانات استرسی را تخلیه نکرده‌ایم یعنی دل و جان ما مملو از هیجان‌‌های منفی و استرس‌زا است.
گاهی اوقات حتی اگر 10 تا لطیفه هم برای یک نفر تعریف کنیم نمی‌خندد چرا چون دلش گرفته است و اگر این درهم تنیدگی‌اش برطرف شود با اندک محرکی می‌خندد همانند بچه‌ها که چون گرفتاری و مشکل خاصی ندارند خیلی زود از طرح مباحث مختلف لبخند زده و خوشحال می‌شوند. پس اولین کار ما تخلیه هیجانات منفی است و تبیین این مسئله که هیجانات مثبت و شادی‌ها ثواب دارد و جامعه را به آرامش می‌کشاند.
چگونه می‌توان فرهنگ صحیح برگرفته از آیات و روایات را درباره نشاط و شادی فرهنگ‌سازی کنیم؟
نکته‌ای که در تبیین راهکار نشاط‌سازی وجود دارد این است که ما بتوانیم امکانات سالمی را برای این مسئله تولید کنیم به عبارت دیگر باید یک فعالیت ستادی انجام دهیم و آن مجموعه‌هایی که در این خصوص نقش دارند مانند بحث فضاسازی، نیروهای ستادی اعم از مداح، منبری، مجری و... و حتی باشگاه‌هایی که در قم وجود دارد اخیراً مشاهده شده که از طریق نورافشانی یک حالت هیجان‌سازی یا نشاط‌سازی را در میان مردم ایجاد کرده‌اند ایجاد فضا، محتواهای شعری، گرافیکی، داستانی؛ داستان‌های طنزآمیز را تولید، پالایش و ویرایش کنیم و در اختیار مجریان، مداحان و ... قرار دهیم و آنها بتوانند از این ابزار استفاده کنند.
نکته بعدی اینکه مردم بدانند نشاط نیز یک ضرورت است و خود تنوع در رنگ، شکل، تنوع در فصل، حتی تنوع در ابعاد فیزیکی که خداوند متعال در عالم هستی ایجاد کرده حاکی از آن است که اسلام به این مسئله اهمیت می‌دهد و فطرت ما نیز این تنوع و نشاط را برای انسان ضروری می‌داند. همچنین ما باید مباحث نشاط انگیزه را برای مردم جا بیندازیم که ما به وسائل نشاط انگیزه نیاز داریم.
ابزار و امکاناتی برای بهره‌وری از ابعاد مثبت آنها وجود دارد و ما می‌توانیم مسائل منحصر در حرام را در مباحث مثبت به کار ببریم و این موضوع می‌تواند تولید فرهنگ کند. به طور مثال شبیه‌خوانی که قبلاً مختص به عزاداری بود اکنون به فیلم، سریال و تئاتر تبدیل شده و بدین صورت پرده‌خانی به مباحث اخلاقی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی تبدیل شده است. اگر طنزها را نیز در چارچوب ارزشی و دینی قرار دهیم و آن را مدیریت کنیم مسیر عملیاتی شدن ارزش‌ها و مسائل دینی را خواهیم چشاند.
برای اینکه ذائقه مردم را نسبت به شادی و نشاط حلال تغییر دهیم و آنها را در این فضا وارد کنیم چه نهادها و ارگان‌هایی در این زمینه مؤثرند؟
در قالب محتوایی، حوزه‌های علمیه، مباحث هنری، سازمان تبلیغات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی حتی مجموعه‌های فرهنگی هنری خصوصی حقیقی و حقوقی باید از این موضوع، پشتیبانی کنند و آنها هستند توانایی دارند سوژه‌های تاریخ، جنگ، انقلاب را آنقدر زیبا در قالب‌های هنری مطرح کنند مگر ما تا چه اندازه می‌توانیم واقعیت و ماهیت قیام عاشورا برای مردم تبیین و آن را در زوایای وجودی جامعه‌مان تثبیت کنیم بنابراین وقتی هنر در اختیار محتوا، تعهد قرار گیرد و به هم پیوند بخورد به مسائلی تبدیل می‌شود که تأثیر بسزایی در فرهنگ جامعه خواهد داشت.
اگر می‌خواهیم نشاط را در جامعه ترویج کنیم باید ابزارهای هنری که در نشاط مؤثر است مانند نور، صدا، شخصیت فیزیکی و معنوی افراد، دست به دست هم دهند تا تحولی را در این زمینه ایجاد کرد. به هر حال وقتی مسائل خانواده را بررسی می‌کنیم می‌بینیم که یکی از عوامل گسست خانواده‌ها و کمرنگی شدن روابط عاطفی خانواده‌ها را می‌توان در نبود نشاط دانست.
در گذشته وقتی فامیل دور هم جمع می‌شدند جویای احوال هم بودند و زمانی که در کنار هم بودند از خودشان، کسب و کار و فعالیت‌ها و مشکلات‌شان با هم سخن می‌گفتند اما اکنون این فضا و این دور هم جمع شدن‌ها کم شده و ثانیاً اغلب افراد می‌خواهند فیلم ببینند و یا اخبار گوش دهند. بنابراین دیگر از تعاملات عاطفی خبری نیست بلکه بیشتر تعاملات مدرنیته اصوات و امواج است این تعاملات امواج باعث به وجود آمدن استرس و اضطراب می‌شود و اگر به این سمت حرکت کنیم می‌توانیم توازن خانوادگی، اجتماعی و زمینه تمرکز و تأثیرگذاری را در جهان بشریت ایجاد کنیم.
منبع:فارس