مفهوم توسل:
توسل واژه‌ای عربی می‌باشد و ریشه آن "وسیله" و "وَسْل" است. مفهومش این است که انسان با شوق و رغبت به سوی مقصدی حرکت کند و مطمئن باشد که با کمک آن می‌تواند به هدف خویش نایل گردد". به بیان روشن‌تر: توسل به معنی گزینش "وسیله" است و وسیله در اصل به معنی چیزی یا عملی است که باعث و نزدیکی به دیگری از روی علاقه و رغبت است. قرآن می‌فرماید: " یا ایّها الذین آمنوا، اتقوا اللّه و ابتغوا الیه الوسیله؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! تقوا پیشه کنید و وسیله‌ای برای تقرّب به خدا بر گزینید". وسیله‌ای که در آیه ذکر شده و مؤمنان مأمور به "توسّل" به آن هستند، مفهومی وسیع دارد شامل هر کار و هر چیزی که باعث نزدیک شدن به پیشگاه مقدس برورد گار شود، می‌گردد که مهم‌ترین آن‌ها بعد از ایمان به خدا و پیامبر (ص)، ایمان به ولایت ائمه (ع) و اطاعت و پیروی از آن‌ها است.
آداب و روش‌های توسّل
توسل جستن به ائمه (ع)، نیازمند رعایت روش‌ها و ایجاد شرایطی است که بدون تحقق آن، نمی‌توان امید به بر آورده شدن خواسته ها و حاجات خود داشت. در ذیل به برخی از آداب و روش‌های توسل اشاره می‌شود:
1 ـ توسل و معرفت
حرکت به سوی مقصد با شوق و رغبت، بدون معرفت و شناخت نمی‌شود. به بیان دیگر: حرکت رغبت‌آمیز به سوی مقصد زمانی رهرو را به مقصد می‌رساند که، ملازم با تحقق سه امر باشد:
الف) "وسیله‌ای" که شخص متوسل می‌خواهد به مدد آن و با اطمینان به سمت مقصد حرکت کند، از توانایی و کمالات والا و آرامش بخشی برخوردار باشد.
ب) توسل جوینده، معرفت و شناخت لازم در مورد آن "وسیله" و قدرت و منزلتش را داشته باشد.
ج) فرد متوسل، با آگاهی از توانایی و استعدادهای خویش و به کارگیری آن بتواند، شایستگی لازم برای نزد یکی و تقرب به "وسیله" و استمداد و استعانت از آن کسب کند.(1)
2 ـ طهارت
الف) طهارت باطنی: گفته شد، توسل به معنی و نزدیک شدن به خدا از راه نزدیک شدن به ائمه (ع) و در خواست شفاعت آنان است. انسان که قلبش آلوده به گناهان بسیار است، تا توبه نکند و با کسب طهارت قلبی و باطنی، شایستگی و لیاقت لازم را کسب ننماید، چگونه می‌تواند خود را به ائمه (ع) نزدیک کند و توسل جوید و آنان را شفیع خود قرار دهد؟
ب) طهارت ظاهری: شامل طهارت بدن و لباس، نیز و ضو یا غسل و پوشیدن لباس مناسب و معطر است و به این ترتیب خود را برای بر قراری ارتباط با امامان (ع) و توسل به آنان آماده می‌سازید.
3 ـ توجه به تجلیّات ویژه
بر اساس آن چه در معارف اسلامی آمده است، خداوند هستی را به خاطر چهارده معصوم (ع) آفرید و آفرینش را با خلق آنان آغاز کرد، آنان را روح عالم قرار داد. تا انوار آنان بر جهان تجلی دارد، جهان پایدار است. فیض ربوی به عالم موجودات جریان می‌یابد و نعمت‌ها به دست آنان سر ازیر می‌گردد، و همه همّ و غم‌ها، سختی‌ها و مشکلات با توسل به هر یک از آنان و شفاعت‌‌شان بر طرف می‌گردد، لیکن هر یک از آنان مظهر اسم خاص از اسمای حسنای الهی و اسم اعظم می‌باشد. از این رو امام ششم، "صادق" و امام پنجم "باقر" و امام هفتم "کاظم" و امام نهم "جواد" نامیده شده‌اند؛ با این که همه آنان صادق و باقر و کاظم و جواد هستند.
بنابر این بهتراست در توسل جستن به چهارده معصوم (ع) به نوع مظهریت و تجلیات ویژه توجه شود، صاحب نجم الثاقب می‌نویسد: "در امور معنوی و قلبی، مسایل آخرت، آمرزش گناهان، طلب شفاعت و سعادت و خوشبختی و عاقبت به خیری، به پیامبر اکرم (ص) فاطمة (س) امام حسن و امام حسین و امام باقر و امام صادق و امام هادی و امام حسن عسکری (ع) متوسل شوید.
در مسایل علمی و کسب معارف الهی به "باب مدینه العلم" یعنی امیر‌المؤمنین (ع) باید متوسل شد.
برای نجات از ستم سلاطین، شر دشمنان، دفع اذیت و آزار شیاطین جنّی و انسی به امام علی (ع) و امام سجاد (ع) باید توسل جست.
برای شفای بیماران به امام موسی بن جعفر توسل جویید.
برای رهایی از هرگرفتاری مخصوصاً صحت و سلامتی در سفر به امام‌‌رضا(ع) متوسل شوید.
برای وسعت رزق و روزی، و طلب گشایش در امور زندگی و دنیایی به امام جواد (ع) متوسل شوید.
در هر کاری که انسان احساس کرد فریاد رسی جز خدا ندارد یا در اضطرار و تنگنا قرار گرفت، به امام زمان (ع) متوسل شود و بگوید: یا مولای، یا صاحب الزمان، ادرکنی. یا مولای، یا صاحب الزمان، اغثنی. یا ابا صالح و یا بقیة اللّه، ادرکنی.
4 ـ توسل و زمان و مکان
در تعیین هر یک از روزهای هفته به نام یکی از معصومان (ع) حکمتی نهفته است. از این رو توسل جستن به امامان (ع) در آن روزهای معیّن، امید استجابت دعا را بیشتر می‌کند.
ـ روز شنبه به نام پیامبر اسلام (ص)
ـ یکشنبه، امیر المؤمنین (ع) و حضرت فاطمه (س)
ـ دوشنبه، امام حسن و امام حسین (ع)
ـ سه شنبه، امام سجاد، امام محمّد باقر و امام جعفر صادق (ع)
ـ چهار شنبه، امام موسی کاظم، امام رضا، امام جواد و امام هادی (ع)
ـ پنج شنبه، امام حسن عسکری (ع)
ـ جمعه، امام زمان (ع)
5 ـ صلوات
پیش از توسل جستن حمد و ثنای الهی و نعمت‌های بی‌شماری که خداوند به انسان عنایت کرده ذکر شود، با ذکر گناهان به گناهان و تقصیرات خود اعتراف کرده و خود را مستحق پاداش و بهشت ندانید.
سپس بر محمد و آل محمد صلوات بفرستید، امام پنجم از پدرش و از جدش پیامبر اکرم، نقل کرده که آن حضرت فرمود: هرکس می‌خواهد به من متوسل شود و من از او شفاعت کنم باید بر اهل بیت من صلوات بفرستید و آنان را (با قول و عمل شان) مسرور و خوشحال سازد" در اواخر مفاتیح‌‌الجنان برای هر یک از چهارده معصوم صلوات خاصی ذکر شده است. آن صلوات را پیش از شروع دعا بخوانید.
6 ـ ذکر نام‌های مبارک چهارده معصوم (ع)
رسول اللّه (ص) فرمود: "یا جابر! إذا أردتَ أنْ تدعوا اللّه فیَستَجیب لک فادْعه بأسمائهم (اهل بیتی) فإنّها أحبّ الاسماء إلی اللّه عزّ وجلّ؛(2) ای جابر، هرگاه خواستی در پشگاه الهی دعاکنی و خداوند نیز دعای شما را مستجاب گرداند، متوسل به اهل بیت من شو و خداوند را به اسمای آنان بخوان که محجوب‌ترین اسم‌ها نزد خدا. اهل بیت من هستند" .
7 ـ سوگند به ائمه معصومین (ع)
امام صادق (ع) فرمود: "برای استجابت دعا، آمرزش گناهان به پنج تن و سایر امامان متوسل شوید و خداوند را به حق آنان سوگند دهید و بگویید:
"اللهم إنْ کانتْ ذنوبی قد اخْلقتْ وجهی عندک، فإنّی أتوجّه إلیک بوَجْه نبیّک، نبی الرحمه و علیّ و فاطمه و الحسن و الحسین و الائمة"؛(3) بعد از "والحسین" نام بقیه امامان را بگویید: (اللهم إنْ کانتْ ذنوبی قد اخْلقتْ وجهی عندک، فإنّی أتوجّه إلیک بوَجْه نبیّک، نبی الرحمة و علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین ) و علی بن الحسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و الحسن بن علی العسکری و الحجة بن الحسن الصاحب الزمان صلوات الله علیهم.
در توسل به پیامبر اکرم (ص) آن حضرت را به امیر المؤمنین (ع) و حضرت فاطمه زهرا و امام حسن و امام حسین (ع) سوگند دهید. در توسل به امیر المؤمنین (ع) آن حضرت را به پیامبر اکرم (ص) و بقیه پنج تن سوگند دهید، و در توسل به سایر امامان، سوگند به مادرشان حضرت صدیقه طاهره(س) باعث جلب توجه و عنایات بیشتر ائمه (ع) می گردد.
مطالب ذکر شده در مورد معنای توسل، روش و آداب آن و نکات و شرایطی و ... است که برای توسل باید نظر داشت. اما گاهی با همه این اوصاف، دعای انسان بر آورده نمی‌شود. این موضوع مطلب مستقل و جداگانه‌ای است که بحث مفصلی را طلب می‌کند، در عین حال انسان آگاه هیچ گاه از این مسئله نومید نمی‌شود، بلکه در توسل فواید و آثار معنوی بسیاری است که چه بسیار بیشتر و برتر از بر آورده شدن دعا است.
پی نوشت ها:
1. وسایل الشیعه، ج4، ص 1219.
2. بحارالانوار، ج91، ص 21، حدیث 16.
3. همان، ص 20، حدیث 13.